حقيقتشان ظاهر شده و معلوم مى‌شود كه فاقد وصف شركت و شفاعتند، و به خوبى متوجه مى‌شوند كه آن جلوه‌اى كه اين شركا در نظرشان داشتند، جز جلوه‌اى سرابى نبوده، هم چنان كه خداى تعالى در اين باره مى‌فرمايد:(وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمالُهُمْ كَسَرابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حَتَّى إِذا جاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئاً وَ وَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسابَهُ)[1].

در اينجا راجع به آيه مورد بحث سؤالى پيش مى‌آيد، و آن اين است كه از آياتى كه متعرض وصف روز قيامت است- همانطورى كه گذشت- برمى‌آيد كه آن روز، روز بروز حقايق و بيرون افتادن اسرار است و خدعه و دروغى كه از لوازم نشات دنيوى است در آن روز تصور ندارد، به شهادت خود قرآن كه مى‌فرمايد:(يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا يَخْفى‌ عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْ‌ءٌ)[2] و با اين حال به فرضى هم كه مشركين به دروغ سوگند ياد كنند چه نفعى بر دروغشان مترتب مى‌شود؟ و چطور ممكن است دروغ بگويند و حال آنكه هر دروغى كه بگويند خلافش مشهود و عيان است؟ به شهادت اينكه خداى تعالى مى‌فرمايد:(يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ)[3].

[از آنجا كه دروغگويى عادت و ملكه كفار شده، در قيامت نيز كه روز بروز حقائق و كشف سرائر است دروغ مى‌گويند]

جواب اين است كه مساله دروغگويى كفار و قسم دروغ خوردنشان در چند جاى قرآن ذكر شده است، يكى آيه مورد بحث و ديگرى آيه شريفه‌(يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعاً فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَما يَحْلِفُونَ لَكُمْ)[4] و اين دروغگويى و به دروغ قسم خوردن كفار براى اين نيست كه به اين وسيله به اغراض فاسد خود رسيده حقيقت امر را پوشيده بدارند. آن دار دنيا است كه با دروغ ممكن است حقيقتى مكتوم و مشتبه شود نه آخرت، زيرا آخرت جاى پاداش و كيفر است نه محل عمل و تحصيل غرض. و ليكن كفار از آنجايى كه در دنيا عادت كرده بودند كه به وسيله دروغ و خدعه و فريب و سوگندهاى دروغ، خود را از مهلكه‌ها رهانيده و منافع را به خود جلب‌

[1] و كسانى كه كافر شدند اعمالشان شبيه سرابى است كه در زمين‌هاى تخت و هموار از دور به صورت آب به نظر مى‌رسد، و تشنه لب آن را آب مى‌پندارد، ولى وقتى نزديكش مى‌رسد از آب اثرى نمى‌يابد، اينها نيز خواهند ديد كه اعمالشان جز سراب خيالى نبوده، و خواهند ديد كه خدا ناظر اعمالشان بوده، و اينك آن اعمال را به سنگ تمام ميزان كرده و جزا مى‌دهد. سوره نور آيه 39

[2] روزى كه ظاهر مى‌گردند و چيزى از اعمال و احوالشان بر خدا پوشيده نيست. سوره مؤمن آيه 16

[3] روزى كه هر كس، حاضر شده مى‌يابد هر عمل نيكى كه كرده و هر عمل زشتى را كه مرتكب شده است. سوره آل عمران آيه 30

[4] بياد آر روزى را كه خداوند همه آنان را مبعوث مى‌كند، در آن روز هم براى خدا همان قسم‌هايى را كه امروز براى شما مى‌خورند خواهند خورد. سوره مجادله آيه 18