كلمه بالحق متعلق است به جمله‌(مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ)، و نازل شدن به حق به همين است كه از ناحيه شيطان و از تسويلات او و يا از مقوله كهانت- كه خداوند در باره‌اش فرموده:

(هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلى‌ مَنْ تَنَزَّلُ الشَّياطِينُ، تَنَزَّلُ عَلى‌ كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ)[1] نبوده باشد و شيطان در آن تصرف نكرده، و وحى الهى با تسويلات شيطانى در آن مختلط نشده باشد، هم چنان كه در آيه‌(عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى‌ غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى‌ مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ)[2] اشاره فرموده است.

[معناى كلمة و موارد استعمال آن در قرآن‌]

(وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ) لفظ كلمه در لغت به معناى لفظى است كه دلالت كند بر معناى تام و يا غير تام، و در قرآن كريم گاهى استعمال مى‌شود در قول حقى كه خداى تعالى آن را گفته باشد از قبيل قضا و وعد، مانند آيه‌(وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ)[3] كه مقصود از كلمه‌اى كه مى‌فرمايد در سابق گفته شده، آن سخنى است كه در موقع هبوط آدم به وى فرموده بود، و قرآن كريم آن را چنين حكايت مى‌كند:(وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى‌ حِينٍ)[4] و مانند آيه‌(حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَتُ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ)[5] كه اشاره است به آن حكمى كه در داستان ابليس كرد و فرمود(لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ)[6]. و همين قضا و حكم را در جاى ديگر تفسير كرده و فرموده:(وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ)[7] و مانند آيه‌(وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنى‌ عَلى‌ بَنِي إِسْرائِيلَ بِما صَبَرُوا)[8] كه‌

[1] آيا به شما خبر بدهم كه شيطان به چه كسانى نازل مى‌شود؟ او نازل مى‌شود بر هر دروغ‌پرداز گنه كار. سوره شعراء آيه 222

[2] او است داناى غيب و هيچ كس را بر غيب خويش مطلع نخواهد كرد مگر پيغمبرى كه مورد رضاى او باشد كه در پيش روى او و پشت سرش نگهبان‌ها مى‌آورد تا معلوم دارد كه پيغام‌هاى پروردگارشان را رسانيده‌اند. سوره جن آيه 28

[3] و اگر كلمه‌اى كه در ازل نبود البته اختلافشان خاتمه يافته و حكم به هلاكت كافران داده مى‌شد. سوره يونس آيه 19

[4] و براى شما در زمين تا مدت معينى قرارگاه و بهره است. سوره بقره آيه 36

[5] كسانى كه حتمى شده است بر آنان كلمه پروردگارت ايمان نمى‌آورند. سوره يونس آيه 96

[6] بطور مسلم جهنم را از تو و از هر كه از آدميان پيرويت كند پر مى‌كنم. سوره ص آيه 85

[7] سخن پروردگار تو بر اين رفته كه جهنم را از جنيان و آدميان يكسره پر مى‌كنم. سوره هود آيه 119

[8] سخن نيكوى پروردگار تو در باره پسران اسرائيل به پاداش صبرى كه كرده بودند انجام شد. سوره اعراف آيه 137