مى‌گويند: حكمت الدابة بالحكمة- حيوان را به وسيله حكمه (دهنه) منع كردم و نيز مى‌گويند: احكمتها- براى حيوان لگام درست كردم و همچنين طناب كشتى را حكمه ناميده مى‌گويند: حكمت السفينة و احكمتها و شعر شاعر هم كه گفته است: أ بنى حنيفة احكموا سفهاءكم به اين معنا است كه: اى قبيله بنى حنيفه افراد نادان و سفيه خود را لگام كنيد[1].

اين كلمه وقتى به خداى تعالى نسبت داده شود، اگر در مساله تكوين و خلقت باشد معناى قضاى وجودى را كه ايجاد و آفرينش باشد مى‌دهد كه مساوق با وجود حقيقى و واقعيت خارجى به مراتب آن است، مانند آيه‌(وَ اللَّهُ يَحْكُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ)[2] و آيه‌(وَ إِذا قَضى‌ أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ)[3] و به اعتبارى مى‌توان آيه‌(قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُلٌّ فِيها إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبادِ)[4] را از اين باب گرفت.

و اگر در تشريع باشد معناى قانون‌گذارى و حكم مولوى را مى‌دهد، و به اين معنا است آيه‌(وَ عِنْدَهُمُ التَّوْراةُ فِيها حُكْمُ اللَّهِ)[5] و آيه‌(وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْماً)[6] و لذا در آيه‌( وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصِيباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هذا لِشُرَكائِنا) - تا آنجا كه مى‌فرمايد- (ساءَ ما يَحْكُمُونَ )[7] كسانى را كه به خود اجازه تشريع و قانون‌گذارى را داده‌اند ملامت كرده.

و وقتى همين لفظ به انبيا (ع) نسبت داده شود معناى قضا را كه يكى از منصب‌هاى الهى است و خداوند انبياى خود را به آن منصب تشريف و اكرام كرده افاده مى‌كند، و در اين باره فرموده است:(فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ عَمَّا جاءَكَ مِنَ الْحَقِّ)

[1] مفردات راغب ص 126

[2] خداوند مى‌داند قضا راى و كسى نيست كه قضاى او راى عقب اندازد. سوره رعد آيه 41

[3] و وقتى قضايى راى براند، راندنش چنين است كه به آن مى‌گويد بباش پس وجود مى‌يابد. سوره بقره آيه 117

[4] آنان كه در دنيا استكبار كردند( در پاسخ ضعيفان) مى‌گويند:( نه) همه ما در اين آتشيم، كه خدا در ميان بندگان حكم خود راى راند. سوره مؤمن آيه 48

[5] و نزد ايشان است تورات، كه در آن حكم خدا است. سوره مائده آيه 43

[6] كيست كه حكمش بهتر از حكم خدا باشد؟. سوره مائده آيه 50

[7] و از زراعت و چارپايان كه مخلوق خدايند بهره‌اى براى خدا قرار داده و به زعم خود گفتند: اين سهم خدا و اين بهره شركاء ما- تا آنجا كه فرمود- چه بد حكمى بود كه كردند. سوره انعام آيه 136