فضائل نفسانى و ملكات ربانى را نيز ظلم بداند، و اگر درجه تقوا و معرفتش از اين هم بالاتر شد به گناهان ديگرى برمى‌خورد كه خار راه محبت حق و در پيرامون بساط قرب او قرار دارند و تنها اهل اين مرتبه آنها را درك مى‌كنند.

[ايمان به خدا فقط مشروط به دورى از شرك و گناهان كبيره نيست‌]

پس ايمان به خدا تنها مشروط به نبودن شرك و گناهان كبيره نيست، بلكه در هر مرحله از اين مراحل وقتى ايمان به خدا از شقاوت و بدبختى جلوگير مى‌شود كه صاحبش مناسب آن مرحله از ظلم دور باشد. بنا بر اين، اطلاقى كه كلمه بظلم در آيه شريفه دارد اطلاقى است كه بر حسب اختلاف مراتب ايمان مختلف مى‌شود، و چون مقام آيه مورد بحث مقام مناظره با مشركين است قهرا اين اطلاق تنها منطبق با ظلم مشركين (يعنى شرك آنان) مى‌شود چنان كه اطلاق كلمه الامن نيز كه از ايمان در آيه ناشى مى‌شود، تنها منطبق با امنيت از عذاب مخلد و شقاوت مؤبد مى‌گردد، البته اين قرينه مقام است كه مطلقات آيه را منطبق با خصوصيات مورد، مى‌كند، و گر نه اگر از خصوصيات مورد صرفنظر كنيم آيه شريفه از جهت بيان، آيه‌اى مستقل خواهد بود. و به طور كلى چنين نتيجه مى‌دهد كه امنيت و اهتداء تنها و تنها مترتب بر ايمانى مى‌شود كه صاحبش از جميع انحاء ظلم بر كنار باشد- به همان معنا كه گذشت- اين بود بحث ما در باره كلمه ظلم و امنى كه در آيه است.

و اما ايمانى كه در آن ذكر شده، نيز داراى اطلاق است و همه اقسام ايمان به ربوبيت را شامل مى‌شود، و ليكن جمله‌(وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ) آن را مقيد بخصوص ايمان به ربوبيت خداى سبحان و ترك شركاى مشركين كرده است. خواهيد گفت: كجا مفاد جمله مزبور تقييد اطلاق ايمان است؟ جواب اين است كه ايمان به شركا، همانطورى كه از آيه قبلى استفاده شد ظلم است، زيرا اعتقاد به ربوبيت چيزى است بدون دليل، و پناه بردن و توقع دفع شر از چيزى است كه هيچگونه نفع و ضررى را مالك نيست. به خلاف ايمان به خداى سبحان كه ايمان به كسى است كه آفريننده و صاحب ايمان و راهنماى او و مدبرى است كه در هر امرى اراده‌اى دارد، و هيچ چيزى از تحت اراده او بيرون نيست. لذا در همان آيه ابراهيم (ع) از مشركين پرسيد كداميك از من و شما سزاوارترين به ايمنى و نترسيدن؟ من و شما هر دو ايمان به رب و خدا داريم ولى چيزى كه هست اينكه بايد ببينيم كداميك از اين دو ايمان، معتبر و داراى دليل است ايمان شما و يا ايمان من؟

از اين بيان معلوم شد كه مراد از ايمان در جمله‌(الَّذِينَ آمَنُوا) خصوص ايمان صحيح نيست، بلكه مراد مطلق ايمان به ربوبيت است، و جمله‌(وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ) آن را مقيد