و متعين در ايمان به ربوبيت خداى سبحان كرده است.- دقت فرمائيد-.

به هر حال، از بيانات گذشته ما چندين نكته معلوم گرديد:

اول اينكه: مراد از ايمان در آيه مورد بحث، مطلق ايمان به ربوبيت است، نه فقط ايمان به ربوبيت آفريدگار عالم.

دوم اينكه: ظلم در آيه به معناى مطلق چيزهايى است كه براى ايمان مضر بوده و آن را فاسد و بى اثر مى‌سازد. هم چنان كه امن در آيه هم به معناى مطلق ايمنى از شقاوت و عذاب گناهان است. و نيز مراد از اهتداء هم دورى و خلاصى از مطلق عذاب‌ها است، گر چه به حسب مورد، تنها منطبق بر رهايى از خصوص عذاب شرك است.

[سخن بعضى از مفسرين در تفسير آيه:(الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ ...) و اشكال وارد بر آن ...]

سوم اينكه: اطلاق ظلم بر حسب اختلاف مراتب ايمان مختلف مى‌شود.

البته بعضى از مفسرين طورى ديگر آن را تفسير كرده و گفته‌اند: در آيه شريفه، ايمنى منحصر در كسانى شده كه ايمان به خدا آورده، و ايمان خود را هم مخلوط به ظلم نكرده باشند.

بنا بر اين وقتى عموميت آيه حمل بر اطلاق آن شود يعنى موضوع ايمان در بين مراعات نگردد، معناى آن چنين مى‌شود: كسانى كه ايمان آورده و ايمان خود را هم به هيچ يك از انحاء ظلم به نفس و به غير، مخلوط نكرده باشند و حتى حيوانات را هم آزار ننموده باشند از عقاب اخروى كه خداى تعالى براى گنهكاران تهيه كرده و همچنين از عقاب دنيوى كه مترتب بر مراعات ننمودن اسباب آن است مانند فقر و مرض و امثال آن ايمن هستند، و اما ستمكاران و كسانى كه ايمان خود را مخلوط به ظلم به نفس و ظلم به غير كرده‌اند ايمن از آن عقاب‌ها نبوده، هر ظالمى در معرض عقاب خواهد بود. گو اينكه خداى تعالى هر ظالمى را به كيفر هر ظلمى عقاب نمى‌كند بلكه كيفر بسيارى از گناهان را در همان دنيا داده و از عقاب اخروى آن اغماض مى‌كند، و به غير از گناه شرك، هر گناه ديگرى را از هر كه بخواهد مى‌بخشد.

سپس اضافه كرده كه اين معنا در تفسير آيه شريفه معنايى است صحيح و از آن اين نتيجه به دست مى‌آيد كه ايمنى مطلق از عقاب اخروى و عذاب‌هاى دنيوى و مجازات قانونى و جزائيات دين (نه از ترس هيبت و جلال كبريايى كه مخصوص اهل كمال است) براى هيچ مكلفى جايز نيست.

آن گاه گفته است: اگر آيه شريفه اطلاق نمى‌داشت معنايش اين مى‌شد كه تنها كسانى كه ايمان آورده‌اند و ايمان خود را مخلوط به ظلم بزرگ (شرك) ننموده‌اند ايمن مى‌باشند و ديگران از عقاب بر اصول دين كه عقابى است هميشگى ايمن نبوده، نسبت به عقاب‌هاى ديگر هم بين خوف و رجا هستند .