(ع) هم چيزى كه بتوان اعتماد بر آن نمود ديده نمى‌شود.

از آنچه كه گفتيم به خوبى معلوم شد كه اجتماعات حيوانى هم مانند اجتماعات بشرى، ماده و استعداد پذيرفتن دين الهى در فطرتشان وجود دارد، همان فطرياتى كه در بشر سر چشمه دين الهى است و وى را براى حشر و بازگشت به سوى خدا، قابل و مستعد مى‌سازد، در حيوانات نيز هست. گو اينكه حيوانات بطورى كه مشاهده مى‌كنيم، جزئيات و تفاصيل معارف انسانى را نداشته و مكلف به دقائق تكاليفى كه انسان از ناحيه خداوند مكلف به آن است، نيستند، چنان كه آيات قرآنى نيز اين مشاهده را تاييد مى‌نمايد، زيرا جميع اشياء عالم را مسخر انسان مى‌داند و او را از ساير حيوانات افضل مى‌شمارد. اين منتها چيزيست كه در باره حيوانات مى‌توان اظهار داشت.

اكنون به متن آيه مورد بحث برگشته و مى‌گوييم: اينكه خداى تعالى فرمود:(وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ) دلالت بر اين دارد كه تاسيس اجتماعاتى كه در بين تمامى انواع حيوانات ديده مى‌شود، تنها به منظور رسيدن به نتائج طبيعى و غير اختيارى، مانند تغذيه و نمو و توليد مثل كه تنها محدود به چهار ديوارى زندگى دنيا است، نبوده، بلكه براى اين تاسيس شده كه هر نوعى از آن، مانند آدميان به قدر شعور و اراده‌اى كه دارند به سوى هدفهاى نوعيه‌اى كه دامنه‌اش تا بيرون اين چهار ديوار، يعنى عوالم بعد از مرگ هم كشيده است، رهسپار شده و در نتيجه، آماده زندگى ديگرى شود، كه در آن زندگى سعادت و شقاوت منوط به داشتن شعور و اراده است.

در اينجا ممكن است كسانى اعتراض كرده، بگويند: گويا دانشمندان حيوان‌شناس هم همه متفق باشند بر اينكه غير انسان، از انواع حيوانات، هيچ نوعى نيست كه از موهبت اختيار برخوردار باشد، به شهادت اينكه مى‌بينيم كارهاى حيوانات را مانند كارهاى نباتات طبيعى و غير اختيارى مى‌دانند، و شايد حق هم با ايشان باشد، براى اينكه مى‌بينند وقتى حيوان به چيزى كه نفعش در آن است برخورد نمايد، مثلا وقتى گربه به موش و شير به شكار دست بيابد از اقدام به عمل نمى‌تواند خوددارى نمايد، و همچنين موش و شكار وقتى به دشمن خونخوار خود برمى‌خورند، نمى‌توانند از فرار خوددارى كنند، با اين حال چگونه مى‌توان گفت حيوانات ديگر هم مانند انسان داراى سعادت و شقاوت اختيارى هستند؟

[تامل و دقت در مختار بودن بود و حالات نفسانيه‌اى كه به وسيله آن افعال اختيارى خود را انجام مى‌دهد]

جواب اين اعتراض از تامل در معناى اختيار و دقت در حالات نفسانيه‌اى كه انسان بوسيله آن افعال اختياريه خود را انجام مى‌دهد به دست مى‌آيد، زيرا اگر عنايت الهى، شعور و