1. راه عقلى

اشعرى در كتاب كلامى خود «اللمع» دو دليل عقلى بر اثبات اين كه افعال اكتسابى انسان مخلوق خدا است آورده است ما در اينجا دومين دليل عقلى وى را كه روشنتر است به صورت فشرده يادآور مى شويم و در آينده در فصل مربوط به كسب به تفصيل از آن سخن خواهيم گفت.

وى مى گويد: اگر دليل بر اين كه افعال اضطرارى انسان مخلوق خدا است، حدوث آنها و يا احتياج آنها به مكان و زمان مى باشد، اين دليل در افعال اكتسابى هم وجود دارد بنابراين همان گونه كه فاعل حركتهاى اضطرارى انسان خدا است، فاعل حركتهاى اكتسابى او نيز خدا مى باشد.[1]

پس از اشعرى صاحب نظران طرفدار مكتب او، اين دليل عقلى را به صورت عالمانه تر و بر اساس يك اصل مسلم كلامى كه همان عموميت قدرت خدا است پى ريزى كردند.

فخر رازى (546ـ 606) در كتاب محصل تحت عنوان «اللّه تعالى قادر كلّ المقدورات فى مذهب أصحابنا» دليل عقلى آن را چنين بيان مى كند:«ملاك چيزى كه در نزد همگان مقدور خدا است و همه طوايف در مقدور و مخلوق بودن آن برا ى خدا اتفاق نظر دارند، همان ممكن بودن آن است(امكان به معناى فقد كمال و داشتن حاجت و نياز به فاعل است) هرگاه ملاك در هر چيزى كه به طور مسلم مخلوق خدا است، امكان باشد، اين امكان ميان همه ممكنات مشترك است از اين جهت بايد تمام ممكنات را در اين مورد يكسان تلقى كرد و گفت همه ممكنات از آن جمله ذات انسان و فعل