است كه در تحرك بخشى به چرخ هاى تاريخ و رويدادهاى مهم آن نقش فوق العاده اى ايفاء كرده اند و هيچ فرد با انصافى نمى تواند نقش شخصيت ها را در ايجاد فرصت هاى و زمينه ها و يا بهره بردارى بجا و شايسته از آن انكار كند.

«كورت برايزيك»(1866ـ 1940) در كتاب خويش به نام «صيرورت تاريخ» كوشيده است نشان دهد تمام نهضت هاى تازه را نيروى خلاقه افراد و شخصيت ها به وجود آورده اند، مبتكران واقعى افراد فوق العاده اى هستند كه شخصيت قوى دارند و ديگران فقط دعوتگر و مجرى افكار آنان به شمار مى روند. آنگاه وى «لوتر» را شخصيتى قوى مى شمارد كه تعاليم او را شاگردانش نشر كردند. شما خود «كارل ماركس» را در نظر بگيريد نقش شخصيت او در گردش چرخ هاى تاريخ قابل انكار نيست.

«توين بى» مورخ انگليسى معاصر در ميان عوامل مؤثر در سير تاريخ از نقش «افراد آفرينشگر» سخن مى گويد.[1]

«كارلايل» معتقد است هر نهضتى در جهان به وسيله شخصيت ها وارد تاريخ شده است، اصلاحات، بنيادها، ادوار تازه، حتّى قوانين مربوط به اساس حكومت نيز بايد به وسيله شرح حال اشخاص توجيه و تفسير شود.[2]

البته ما با مبالغه «كارلايل» درباره شعاع شخصيت ها و «قهرمان پرستى» موافق نيستيم و تحولات تاريخى را معلول عوامل گوناگون مادى و معنوى مى دانيم و شخصيت هاى بزرگ را يكى از اين عوامل مى شناسيم.