داورى در يك نزاع ديرينه

از دير زمان محققان و جامعه شناسان بر سر اين مطلب مجادله و گفتگو داشته اند كه آيا شخصيتهاى ممتاز تجسم و يا لااقل محصول مقتضيات عصر و محيط خويش مى باشند يا بر عكس اين افراد ممتاز و برجسته اند كه محيط ها را مى سازند و زمينه ها را فراهم مى آورند؟

و به عبارت ديگر: آيا اين جامعه تكامل يافته نسبى است كه نوابغ را در دامن خود پرورش مى دهد و اگر اين گروه در غير اين محيط ديده به جهان گشوده بودند هرگز مبدأ اين تحولات نبودند. و يا اين كه اين نوابغ و بزرگان هستند كه تاريخ جامعه را به وجود مى آورند و در آن تحرك و تحوّل ايجاد مى كنند؟

گروهى در تفسير محرك تاريخ، به محيط زندگى اهميت زيادى داده اند و براى آن نقش انحصارى قائلند و معتقدند كه اگر مثلاً محيط درخشان و روشن يونان نبود، هرگز نوابغى مانند سقراط، افلاطون و ارسطو گام به جامعه نمى نهادند.

در نقطه مقابل، گروهى انديشه «قهرمان پرستى» را برگزيده و مى گويند اين دانشمندان و بزرگان بودند كه پى گيرانه تحولى را پس از تحول ديگر به وجود آوردند و كاروان ترقى و تكامل را در مسير خود قرار دادند.

داورى صحيح و واقع بينانه در اين نزاع ياد شده اين است كه بگوييم هر يك از نوابغ و محيط ها در يك ديگر تأثير متقابل دارند، نوابغ داراى افكار نيرومند و استعدادهاى عظيم بودند كه سلامت و آمادگى محيط و جامعه، مايه شكوفايى انديشه و استعدادهاى آنان بوده است، سپس آنان در سايه اين شكوفايى توانسته اند زمام تاريخ جامعه را به دست بگيرند و به طور