اصل تناسب و سنخيت علت و معلول استوار است و اين اصل از ويژگى علل و معاليل طبيعى به شمار مى رود، زيرا معلول مرتبه نازلى از علت مى باشد و از صميم ذات و واقعيت آن سرچشمه مى گرد و افعال اختيارى انسان چنين نيستند زيرا آنها چه معلول اراده و چه معلول قدرت و سلطنت نفس باشند مبتنى بر اصل سخنيت نمى باشند زيرا از كمون ذات و واقعيت علت و فاعل خود (انسان) صادر نمى گردند.[1]

تحقيق و بررسى

درباره مطالب ياد شده نكات زير را يادآور مى شويم:

1. قاعده ياد شده(الشىء ما لم يجب...) يك قاعده عقلى است يعنى مدرك و دليل آن حكم عقل است و همان گونه كه قبلاً بيان گرديد تا هستى پديده امكانى به مرحله ضرورت ووجوب نرسد و تمام روزنه هاى عدم به روى آن بسته نشود. از نظر عقل اين سؤال كه چرا آن پديده امكانى جامه هستى پوشيد، قطع نمى گردد.

موضوع اين حكم عقلى پديده امكانى است و چون حكم تابع موضوع خويش است و افعال انسان نيز از دايره پديده هاى امكانى بيرون نيستند حكم عقلى مزبور در آنها نيز جارى است و تخصيص آن به معاليل و پديده هاى طبيعى بى ملاك و نادرست است.

2. هيچ گاه يك واقعيت عينى يا حكم عقلى را با به كار بردن اصطلاحات گوناگون نمى توان تغيير داد ما «نفس» را علت بناميم يا فاعل به هر