نقد و بررسى

پيرامون مطالب فوق نكات زير را يادآور مى شويم:

1. اراده علت تامه فعل نيست وحكماء بزرگ اسلامى نيز آن را علت تامه نمى دانند اراده آخرين جزء علت تامه كارهاى انسان مى باشد.

2. اقتدار و اختيار «نفس» نسبت به كارهاى ارادى پس از تحقق يافتن اراده دو معنى دارد:

اگر مقصود لحظات و مراحل بعدى فعل است كه تحقق آن براى نفس جبرى و قطعى نيست مطلبى است درست، زيرا هيچ كس نمى گويد بازگشت از نيمه راه ممكن نيست.

و اگر مقصود اين است كه در همان لحظه كه اراده تحقق دارد نفس مى تواند از تحقق آن جلوگيرى كند سخن درستى نيست والبته با اختيار نفس هم منافات ندارد زيرا اين وجوب و حتميت، معلول نفس و اختيار و اقتدار او است«والوجوب بالاختيار لا ينافى الاختيار».

3. اگر چه انكار ضرورت عليت به انكار اصل آن منجر مى شود ولى نياز و فقر ذاتى ممكن دليل قاعده «الشىء ما لم يجب لم يوجد» نيست، فقر ذاتى ممكن يا امكان وجودى و ماهوى آن ملاك و دليل اصل «عليت» در نظام هستى است و دليل قاعده فوق، يا جبر على و معلولى اين است كه اگر هستى يك پديده از جانب علت ضرورت نيابد، همه راه هاى عدم به روى او بسته نشده و در اين صورت اگر موجود گردد از نظر عقل اين سؤال موجه است كه چرا با اين كه در مرز ميان وجود و عدم قرار داشت به جانب وجود گرايش