به صورت حصر هر نوع خالقيت بر خدا تفسير شده و مسأله سببيت و مسببيت، و عليّت و معلوليت مراتب وجود (هر چند به اذن اللّه) مورد انكار قرار گرفته و در جهان فقط به يك خالق و يك فاعل كه جانشين تمام علل و اسباب است; معتقد شده اند. در نتيجه اين اعتقاد در تنگناى جبر قرار گرفته اند كه گريزگاهى براى آنان وجود ندارد.

4. نظريه تفتازانى: كسب، آهنگ فعل است نه ايجاد

تفتازانى در شرح مقاصد[1] نظريه غزالى را در مورد كسب معتبر مى داند و از آن به صورت مجمل مى گذرد و به همين مقدار اكتفا مى كند كه: جبر محض باطل است، و بنده خدا نيز خالق افعال خود باشد آن نيز باطل است از اين جهت بايد يك عقيده وسطى را انتخاب نمود و آن اين كه فعل انسان مقدور قدرت خدا است و به صورت اختراع از جانب خدا ايجاد مى شود، و از يك نظر مقدور قدرت انسان است كه از آن به اكتساب تعبير مى شود.

ناگفته پيدا است كه اين تعبير جز اجمال گويى درباره كسب نبوده و هيچ مشكلى را حل نمى كند ولى محقّق نامبرده در كتاب ديگر كلامى خود[2] كسب را به گونه اى ديگر طرح كرده كه توضيح نظريه او چنين است:

«حقيقت كسب اين است كه انسان قدرت و اراده خود را متوجه فعل سازد وقتى چنين حالتى به انسان رخ داد، فعل از جانب خدا ايجاد مى شود،