3. كسانى كه در تطور و تكامل آن سعى و كوشش نموده اند; عبارتند از: قاضى ابوبكر باقلانى، لسان الدين خطيب و كمال بن همام نويسنده كتاب «المسايره» متوفاى سال 861.

4. منكران نظريه «خلق اعمال» و «كسب» از متكلمان و دانشمندان اشعرى مانند «امام الحرمين» در گذشته و «شيخ محمد عبده» در عصر اخير كه هر يك با تحليل خاصى به انكار آن پرداخته و آن را صحيح ندانسته اند.

با توجه به اين مقدمه مى توان نقش هر يك از افراد را درباره اين نظريه باز يافت و اين مظلب را از آن نظر يادآور شديم كه خواننده گرامى پيش از مطالعه وتفسير ، موضع هر فردى را نسبت به نظريه آشنا باشد.

نخست به پاى بحث يكى از طراحان نظريه كه شيخ ابوالحسن اشعرى است، مى نشينيم:

1. واقعيت كسب از ديدگاه صاحب مكتب

اشعرى در كتاب كلامى خود «اللمع» كسب را چنين تفسير مى كند:

«حقيقة الكسب وقوع الشىء من المكتسب له بقوة محدثة».[1]

«واقعيت كسب، صدور فعل از انسان كسب كننده است در پرتو قدرتى كه به هنگام صدور آن فعل در او پديد مى آيد».

مبتكر نظريه كسب درباره آن بيش از اين توضيح نداده است، و اين سخن، بسيار مجمل و سراپا ابهام است زيرا مطابق يك اصل مسلم در مكتب اشعرى پديد آورنده فعل انسان، خدا است و جز او كسى در تحقق آن نقشى