قرن دوم ترسيم كنيم اكنون لازم است به سير تاريخى مسأله در اعصار بعدى بپردازيم.

جبر در عصر تدوين حديث

اگر چه حكومت امويان در گسترش جبر در ميان مسلمانان عامل مؤثّري بشمار مى رود، ولى علت گسترش، منحصر به آن نبوده، بلكه عامل ديگرى در اين مورد از تأثير بيشترى برخوردار مى باشد، و آن احاديث قَدَر است كه در ميان مسلمانان به صورت احاديث نبوى شايع گرديد و قرن دوم اسلامى كه عصر تدوين حديث است، شاهد پخش آن مى باشد.

احاديث قَدَر، كوچك ترين تفاوتى با قول به «جبر» ندارد، و براى آگاهى نمونه هايى را نقل مى كنيم و در بخش قضا و قدر از نظر قرآن و حديث پيرامون آنها گفتگوى گسترده اى خواهيم داشت.

1. مسلم در صحيح خود نقل مى كند: فرشته اى كه مأمور نطفه ها، در رحم مادر است، عرض مى كند خدايا اين فرد شقى است يا سعيد، آنگاه نوشته مى شود و كردار و اجل و روزى او ثبت مى گردد، و نامه زندگى، پيچيده مى شود، نه بر آن افزوده مى گردد و نه از آن كاسته مى شود.[1]

2. باز مسلم نقل مى كند: آنگاه كه خدا انسان را در رحم مادر آفريد، او را شقى و يا سعيد مى آفريند و هيچ انسانى نيست مگر آن كه جايگاه او در ازل در بهشت و يا دوزخ نوشته شده و سعادت و بدبختى او تعيين گشته است.[2]