«سوگند به نفس انسان و كسى كه آن را آفريد و بدى ها و نيكى ها را به او الهام كرد».[1]

هر چند آغاز حديث با آهنگ جبر و سلب اختيار از انسان همراه است ولى استدلال پيامبر گرامى (صلى الله عليه وآله وسلم) بر سخن خود (آنچه مى كنند مقدر است) با دو آيه قرآنى كه كاملاً آهنگ اختيار و آزادى را دارند، ابهام بخش نخست را برطرف مى كند، زيرا اين دو آيه مى رساند كه خدا از طريق فطرت، خوبى ها و بدى ها را به انسان الهام كرده است. و اين انسان است كه بايد از طريق تفكر، از يكى الهام بگيرد، و ديگرى را ترك كند. اين مطلب روشن مى سازد كه تقدير و قضاء الهى بر يك اصل كلّى استوار مى پاشد و آن اين است كه تقدير هر فعلى با توجه به فاعل آن انجام مى گيرد، هرگاه فاعلِ فعل از ويژگى اختيار برخوردار باشد، تقدير الهى به صورت سعادت و شقاوت، مشروط بر اين است كه از مجراى اختيار، اين مسأله صورت پذيرد و اگر فاعل از اين ويژگى برخوردار نيست صدور هر فعل از آن به همين خصوصيت مقدّر مى باشد.

از مجموع آنچه درباره قضاء و قدر بيان گرديد روشن شد كه اين اصل كه يكى از اصول مسلم جهان بينى اسلامى به شمار مى رود اگر به صورت واقع بينانه و صحيح تفسير گردد، به هيچوجه مايه جبر نيست و اگر در مكتب اهل حديث و اشاعره به عنوان يكى از انگيزه هاى جبر تلقى شده است، به خاطر تفسير نادرست وعاميانه اى است كه از اين اصل اعتقادى كرده اند(اين اشتباهى است كه در بسيارى از اصول اعتقادى گريبان گير اين گروه شده است و نمونه هايى از آن را در گذشته در بحث توحيد در خالقيت، عموميت قدرت،