يك اصل ثابت است و در گذشته براساس آن، خريد و فروش خون ممنوع بوده است؛ زيرا مصرف مفيدى براى آن وجود نداشته است؛ ولى اسلام نسبت به اين‌كه خون هرگز نبايد مصرف مفيدى داشته باشد، نظرى ندارد و آن‌را تابع نيازهاى بشر و پيشرفت‌هاى علمى قرار داده است. از اين نظر، در شرايطى كه خون، مصرف مفيد داشته باشد، مبادله آن بيهوده و باطل نخواهد بود.

اين گونه موارد نشان مى‌دهد كه اسلام هرگز به نيازهاى متغير، لباس جاودانگى نپوشانده، و شكل زندگى را در هيچ عصرى به عنوان «امرى مقدس» تلقى نكرده است، بلكه به عكس، در دگرگونى‌هاى اجتماعى، به شرايط خاص زمان و مكان در قوانين خود توجه كرده است.

تأثير زمان و مكان در احكام اسلامى از گذشته دور مورد توجه فقيهان بوده است؛ مثلا فقيه بزرگ قرن هشتم، شهيد اوّل مى‌گويد:

تغيير احكام، با تغيير عادت‌ها، امكان‌پذير است.[1] و فقيه برجسته قرن دهم، محقق اردبيلى حتى در احكام عبادى فقه نيز توجه به زمان و مكان را براى استنباط احكام لازم مى‌شمرد، تا مبادا بدون در نظر گرفتن اين تفاوت‌ها احكام كلى صارد شود.[2] فقيه توانمند قرن اخير، آية الله شيخ محمد حسين كاشف الغطا، دراين‌باره مى‌گويد:

اگر اسلام احكامى دارد كه در طول زمان، قابل تغيير و تبديل نيست، هم‌چنين احكامى ديگرى نيز دارد كه به حكم عقل و منطق و ضرورت‌هاى دينى، تغييرپذيرند ...[3] و بالأخره در عصر حاضر، بنيان‌گذار جمهورى اسلامى ايران، حضرت امام خمينى اين مسئله را به صورت واضح‌تر و جامع‌تر مطرح كردند و ابعاد گوناگون اين نكته را توضيح دادند كه:

مسئله‌اى كه در قديم داراى حكمى بوده است، به ظاهر، همان مسئله در روابط حاكم بر

[1] - شهيد اوّل، الفوائد و القواعد، ج 1، ص 151.

[2] - اردبيلى، مجمع الفائدة و البرهان، ج 3، ص 436.

[3] - جعفر الخليلى، هكذا عرفتهم، ج 1، ص 247.