سياست و اجتماع و اقتصاد يك نظام ممكن است حكم جديدى پيدا كند؛ بدان معنا كه با شناخت دقيق روابط اقتصادى و اجتماعى و سياس، همان موضوع اول كه از نظر ظاهر با قديم فرقى نكرده است، واقعا موضوع جديدى شده است كه قهرا حكم جديدى مى‌طلب.[1]

3. اجتهاد

اسلام براى اظهار نظر درباره ابعاد نو و حوادث جديد در زندگى بشر، راه اجتهاد را در مقابل متخصّصان و كارشناسان شريعت، باز گذاشته است، تا آنان براساس اصول كلى مكتب، ديدگاه‌هاى اسلام را در هر موضوع تازه، به دست آورده و ارائه دهند.

بو على سينا، ضرورت اجتهاد را بر همين اساس بيان مى‌كند و مى‌گويد: چون اوضاع زمان متغير است و پيوسته مسائل جديدى در روابط اجتماعى و اقتصادى پيش مى‌آيد، ازاين‌رو، بايد در هر عصر، افرادى براساس اجتهاد، پاسخ‌گوى نيازهاى نو باشند.[2] نياز به اجتهاد در شريعت، و نقش مهمّ آن در رفع احتياجات بشر، هر چند بر متفكران اسلامى در طول تاريخ فقه اسلامى پوشيده نبوده، ولى سرعت دگرگونى و شتاب تجدد، كه در قرن اخير به اوج خود رسيده، باعث گرديد كه بار ديگر نقش اجتهاد به صورت روشن‌تر، مورد توجه قرار گيرد و حتى برخى از نحله‌هاى فقهى كه در گذشته، رغبتى بدان نشان نمى‌دادند، درصدد اصلاح شيوه فكرى خود برآند.[3] اقبال لاهورى از اصل اجتهاد، كه سازگارى «مقوله‌هاى ابديت و تغيير» را به عهده دارد و باعث پويايى مكتب مى‌گردد، به «نيروى محركه اسلام» تعبير مى‌كند.[4] از جمله دانشمندانى كه نقش اجتهاد را در ارائه راه‌هاى نو و رفع نيازهاى جديد

[1] - امام خمينى، صحيفه نور، ج 21، ص 98.

[2] - ابن سينا، الشفا، الهيات، ص 566.

[3] - ر. ك: مقاله شيخ محمد مصطفى مراغى، رسالة الاسلام، اكتبر 1949.

[4] - اقبال لاهورى، احياء فكر دينى در اسلام، ترجمه احمد آرام، ص 169.