دست نمى‌آورند و يا تركش نمى‌كنند، و در عين حال، خداوند، هيچ يك از آفريدگانش را بر نافرمانى خود وادار نمى‌كند؛ بلكه آنان را مى‌آزمايد تا معلوم شود كدام‌يك، نيكوتر عمل مى‌كند.[387]

همه اين موارد، تبيينى براى اصل‌ «امر بين أمرين» يا «منزلة بين المنزلتين» است. در اين باره، روايات ديگرى نيز وجود دارد كه از حوصله اين نوشتار، خارج است.[388] آنچه مهم است اين كه به اراده الهى، همه قوانين شادكامى و ناشادكامى تنظيم شده‌اند و به انسان نيز اراده و اختيار داده شده تا در اين قلمرو، دست به انتخاب بزند و به سمت هر كدام كه مى‌خواهد، حركت كند. بنا بر اين، انتخاب و اقدام فرد نيز در تحقّق شادكامى يا ناشادكامى، مؤثّر است.

از سوى ديگر و بر همين مبنا، تلاش و فعّاليت انسان، عامل موفقيت و كاميابى وى در همه زمينه‌ها دانسته شده كه شادكامى را نيز در برمى‌گيرد. بر اساس متون دينى، آنچه سعادت و شقاوت انسان را رقم مى‌زند، نوع رفتار و كردار اوست. بنا بر اين، چگونگى رفتار انسان، تعيين كننده و سرنوشت‌ساز است. خداوند متعال در قرآن كريم مى‌فرمايد:

(وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى‌.[389] و براى انسان، جز آنچه انجام مى‌دهد،] چيز ديگرى‌] نيست).

همچنين خداوند متعال، انسان را در گرو اعمال خود مى‌داند:

(كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ.[390] هر نَفْسى در گرو آن چيزى است كه به دست مى‌آورد).

پنج. نظام ارزيابى و داورى‌

نكته اوّل اين كه انسان، موجودى «ارزياب و داورى كننده» است كه منشأ انتخاب‌هاى اوست. اين، يك اصل است.

نكته دوم اين كه مبناى ارزيابى انسان، سود و زيان پديده‌هاست. الگوى داورى و ارزيابى، «منفعت- خسارت» است. اگر انسان، چيزى را مفيد ارزيابى كند، به سوى آن كشيده مى‌شود و نسبت به آن احساس خوشايندى خواهد داشت، هر چند سخت و دشوار و يا به زيان او باشد. در

[387]. امام كاظم( ع): إنَّ اللهَ خَلَقَ الخَلقَ فَعَلِمَ ما هُم إلَيهِ صائِرونَ فَأَمَرَهُم ونَهاهُم، فَما أمَرَهُم بِهِ مِن شَى‌ءٍ فَقَد جَعَلَ لَهُمُ السَّبيلَ إلَى الأَخذِ بِهِ، وما نَهاهُم عَنهُ مِن شَى‌ءٍ فَقَد جَعَلَ لَهُمُ السَّبيلَ إلى تَركهِ، ولا يكونونَ آخِذينَ ولا تارِكينَ إلّا بِإِذنِهِ، وما جَبَرَ اللهُ أحَدا مِن خَلقِهِ عَلى مَعصِيتِهِ، بَلِ اختَبَرَهُم بِالبَلوى، وكما قالَ:« لِيبْلُوَكمْ أَيكمْ أَحْسَنُ عَمَلًا»( الاحتجاج، ج 2، ص 330، ح 268؛ الكافى، ج 1، ص 158، ح 5).

[388]. براى مطالعه بيشتر، ر. ك: دانش‌نامه عقايد اسلامى، ج 8، ص 400( تقدير الفرائض و الفضائل و المعاصى) و 414( معنى الأمر بين الأمرين).

[389]. سوره نجم، آيه 39.

[390]. سوره مدّثر، آيه 38.