قابل ذكر اين كه ممكن است با توجّه به آنچه گذشت، بتوان اين دو مورد را به عنوان عام «ورزش» تعميم داد.

دو. لذّت لامسه‌

حسّ لامسه، بُعد ديگرى از انسان است كه لذّت مربوط به خود را مى‌طلبد و مى‌تواند موجب نشاط گردد. عنوان‌ «الارتماس فى الماء» يا فرورفتن در آب، موجب تماس آب با پوست بدن مى‌شود و لذّتى مربوط به حسّ لامسه به شمار مى‌رود. اين امر، شادى‌بخش است و موجب نشاط براى فرد مى‌گردد. در حالات اميرمؤمنان (ع) نقل شده است كه در شب‌هاى سرد، بدن خود را شستشو مى‌دادند (و غسل مى‌كردند) تا حالت نشاط در ايشان به وجود آيد. اميرمؤمنان على (ع) اين حالت را براى نزديك شدن به محبوب و نماز شب مى‌خواستند.[1675]

البته نبايد فراموش كرد كه تماس بدن با آب، غير از شنا كردن است. شنا مى‌تواند بُعد ورزشى نيز پيدا كند كه در اين صورت، دو بُعد خواهد داشت: تماس بدن با آب و ورزش.

همچنين ممكن است تماس بدنى نيز موجب نشاط از اين بُعد گردد. در رواياتى، پيامبر خدا (ص) به گرفتن دست همسر- كه يك تماس لامسه‌اى است- اشاره مى‌كند و مى‌فرمايد:

إذا نَظَرَ العَبدُ إلى وَجهِ زَوجِهِ ونَظَرَت إليهِ، نَظَرَ الله إليهِمَا نَظَرَ رَحمةٍ، فإذا أَخذَ بِكَفِّهَا وأَخَذَت بِكَفِّهِ، تَسَاقَطَت ذُنُوبُهُما مِن خِلالِ أَصَابِعِهِمَا.[1676]

هنگامى كه بنده به صورت زنش و زنش به صورت او نگاه كند، خداوند به هر دوى آنها نظر رحمت مى‌افكند و هنگامى كه دستان همديگر را بگيرند، گناهانشان از لابه لاى انگشتانشان فرو مى‌ريزد.

سه. لذّت بينايى‌

عبارت‌ (و النظر إلى الخضرة، و النظر إلى المرأة الحسناء)، ناظر به بُعد بينايى و لذّت آن است. ديدن، بُعد ديگرى از انسان است كه لذّت خاص خود را دارد و مى‌تواند بر نشاط و شادابى اثر بگذارد. اين جا صحبت از زيبايى به ميان مى‌آيد كه بخش‌هايى دارد. امور زيبايى كه چشم‌نوازاند، موجب لذّت بينايى مى‌شوند و از اين طريق، به نشاط انسان كمك مى‌كنند. مناظر زيباى طبيعت، يكى از اين موارد است. البته حضور در مناطق خوش آب و هوا، گذشته از بُعد بينايى، از راه تنفّس هواى پاك و فرح‌بخش و تماس بدن با آن نيز موجب نشاط مى‌گردد. مناطق بد آب و هوا، سبب كسالت‌

[1675]. روى أنَّ مَولانا عَلِيّاً( ع) كانَ يَغتَسِلُ فى اللَّيالِى البارِدَةِ طَلَباً لِلنَّشاطِ فى صَلاةِ اللَّيلِ( مستدرك الوسائل، ج 2، ص 521، ح 2618).

[1676]. مسند زيد، ص 302؛ كنز العمّال، ج 16، ص 276، ح 44437.