4. ايمان؛ حمام امكانات معنوى براى رسيدن شادكامى- كه تا كنون بيان شد-، بدون وجود ايمان، ثمربخش نيست. خدا، اسلام و حجّت‌هاى خدا همگى واقعيت‌هايى در عالم آفرينش اند كه وجود دارند؛ امّا اگر انسان‌ها آنها را نپذيرند، تأثيرى در شادكامى‌شان نخواهد داشت. ايمان يعنى شناخت خدا، دين خدا و حجّت‌هاى خدا و پذيرفتن ولايت خدا و حجّت‌هايش. كسى كه به ايمانِ واقعى دست يافته باشد، در حقيقت، از تمام نعمت‌هاى پيشين بهره‌مند خواهد شد.

پاسخگويى خدا، ارتباط آزاد و بى‌وقفه با خدا، حِلم خدا

در مجموع مى‌توان گفت كه آنچه به كسب سعادت آخرت- كه امرى پايدار و جاويدان است- منجر شود، سودمند است و آنچه سعادت آخرت را از بين ببرد، زيان آور، هر چند دنيا را- كه امرى ناپايدار و زودگذر است- آباد كند.[1053] اين به همان بُعد داشته‌هاى غير مادى بر مى‌گردد كه در بحث خوشايند زندگى بدان پرداخته شد. هر چند فقدان امكانات مادى نيز محروميت به شمار مى‌رود و مشكلات و فشارهاى روانى خاصّ خود را دارد. با اين حال، آن چنان نيست كه قابل تحمّل نباشد؛ چرا كه به شادكامى اصيل انسان، زيان وارد نمى‌كند.

از مجموع مطالب اين بحث مى‌توان نتيجه گرفت: همان گونه كه امكانات مادى در شادكامى اثر دارند، امكانات غير مادى نيز اثر دارند، بلكه اثر آنها به مراتب بيشتر است؛ چرا كه زندگى بدون امكانات مادى و با امكانات معنوى را مى‌توان تحمل نمود و رو به سعادت دانست، امّا بر عكس آن را نه. بنا بر اين، بخش مغفول مانده امكانات شادكامى، امور معنوى و اخلاقى است. انسان شادكام واقعى، كسى است كه در درجه نخست، از فضايل اخلاقى و معنوى برخوردار باشد. همچنين بر اساس تفكّر جامع در داشته‌ها و اين فهرست است كه بايد به ارزيابى وضعيت پرداخت و خود را محروم يا برخوردار دانست. افرادى كه بر اساس توهّم انحصار داشته‌ها در ماديات، به ارزيابى خود مى‌پندارند، داورى واقع‌گرايانه‌اى از خود نخواهند داشت. چه بسا افرادى كه بر اساس تفكّر واقع‌گرايانه داشته‌هاى جامع، برخوردار و دارا هستند و خود را محروم مى‌پندارند! و چه بسا افرادى كه بر همين اساس، محروم اند؛ امّا بر اساس تفكّر مادى، خود را برخوردار تصوّر مى‌كنند!

ب- شناخت داشته‌ها

پس از بررسى انواع داشته‌هاى انسان و تبيين ديدگاه «داشته‌هاى جامع»، اكنون نوبت به «شناخت داشته‌ها» به عنوان يك روش مى‌رسد. همان گونه كه گذشت، محور رضامندى، داشته‌هاى زندگى‌

[1053]. ر. ك: دنيا و آخرت از نگاه قرآن و حديث، ج 2، ص 362- 394« الفصل الخامس: تجارة الآخرة»؛ دانش‌نامه قرآن و حديث، ج 1، ص 450- 485« الفصل الخامس: تجارة الآخرة».