از اقامه، مقدّمه‌اى آورده كه حجّت مذكور مبتنى بر آن است؛ مقدّمه‌اى كه خود خصم، آن را قبول دارد، و آن اين است كه خالق عالم، خداى سبحان است. چون خصم در اين مسئله، هيچ نزاعى ندارد، او هم معتقد است كه آفريننده، تنها خداست، و خدا در آفرينش شريك ندارد، و شركاى ايشان به زعم ايشان، شريك در تدبير خلق اند، نه در آفرينش. وقتى خلقتْ مستند به خدا بود، پس آنچه در آسمان‌ها و زمين هست، چه عين آنها، و چه اثرشان، مستند به خداى تعالى است. پس هر چيزى كه خير برساند و يا شر، هستى‌اش از خداست، و احدى نمى‌تواند جلوِ خيرى را كه خدا مى‌خواهد برساند بگيرد و يا شرّى را كه خداى تعالى مى‌خواهد به كسى برساند، جلوگيرى كند؛ براى اين كه گفتيم خير و شر هم مخلوقى از خدا هستند، و كسى در خلقت شريك خدا نيست تا در خلقت مزاحم او شود، و يا جلو خلق كردن او را بگيرد و يا در خلقت چيزى از او پيش‌دستى كند.

بر همين اساس مى‌فرمايد: (فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ‌). در اين جمله پيامبر خدا (ص) را به توكّل بر خداى تعالى امر مى‌كند، هم‌چنان كه جمله بعدش هم كه مى‌فرمايد (عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ‌)، مؤيد آن است و اين جمله در جاى نتيجه حجّت قرار گرفته، گويا فرموده: به ايشان بگو: من خدا را وكيل خود گرفتم، براى اين كه امر تدبير من به دست اوست، هم‌چنان كه امر تدبير خلقتم به دست وى است.[670]

عوامل تقويت توكّل‌

توكّل به معناى اعتماد است. لذا توكّل، زمانى شكل مى‌گيرد كه اعتماد و اطمينان وجود داشته باشد. هر كس به خدا اطمينان داشته باشد، به او توكّل خواهد كرد[671] و به هر ميزان كه اطمينانش افزايش يابد، توكلش نيز افزايش خواهد يافت.[672] آنچه موجب به وجود آمدن اطمينان مى‌گردد، شناخت و آگاهى است. انسان هنگامى مى‌تواند به چيزى اعتماد كند كه آن را بشناسد. امر ناشناخته نمى‌تواند مورد اطمينان و اعتماد قرار گيرد. به همين جهت، مهم‌ترين عامل تقويت توكّل، شناخت و يقين است. در روايات، بر اين مسئله تأكيد شده كه توكّل از قوّت يقين فرد است‌[673] و لذا حُسن توكّل، نشانه حُسن يقين است.[674]

[670]. ترجمه تفسير الميزان، ج 17، ص، 403.

[671]. امام على( ع): مَن وَثِقَ باللّهِ تَوَكَّلَ علَيهِ؛ آن كه به خدا اطمينان دارد، به او توكل مى‌كند( غرر الحكم، ح 8069).

[672]. امام على( ع): حُسنُ تَوَكُّلِ العَبدِ علَى اللّهِ على قَدرِ ثِقَتِهِ بهِ؛ نيكويى توكل بنده به خدا، به اندازه اطمينانش به اوست( غرر الحكم، ح 4832).

[673]. امام على( ع): التَّوكلُ مِن قُوَّة اليقينِ؛ توكل‌[ ناشى‌] از نيرومندى يقين است( غرر الحكم، ح 699).

امام على( ع): فى التَّوكلِ حَقيقَة الإيقانِ؛ حقيقت يقين، در توكل است( غرر الحكم، ح 6484).

[674]. امام على( ع): بِحُسنِ التَّوكلِ يستَدَلُّ على حُسنِ الإيقانِ؛ از توكل راستين، به يقين راستين پى برده مى شود( غرر الحكم، ح 4286).

امام على( ع): إنّ حُسنَ التَّوكلِ لَمِن صِدقِ الإيقانِ؛ توكل راستين، بى گمان‌[ ناشى‌] از راستى يقين است( غرر الحكم، ح 3380).