2. عوامل مشترك واكنش مثبت‌

واكنش مثبت به اين دو موقعيت، «شكر- صبر» است. از آن جا كه پيش‌تر در اين باره سخن گفته‌ايم، بيش از اين به آن نمى‌پردازيم. مهم، آن است كه براى رسيدن به شادكامى بايد از الگوى «شكر- صبر» در بُعد تكوينى زندگى استفاده نمود. حاصل اين الگو، رضامندى تكوينى است. در اين بحث به بررسى عوامل مشتركى مى‌پردازيم كه در هر دو موقعيت تكوين، كارايى دارند و موجب واكنش مثبت مى‌گردند.

الف- تنظيم نظام ارزيابى‌

وقتى سخن از خيرباورى به ميان مى‌آيد، پاى نظام ارزيابى نيز به پيش كشيده مى‌شود. هر نوع نظام ارزيابى نمى‌تواند خيرباورى را به ارمغان آورد.

نظام غلط: ارزيابى لذّت‌گرا

اگر نظام ارزيابى، نظام «خيرگرا» نباشد، نمى‌تواند به خيرباورى منجر شود. دليل آن نيز در دو بُعدى بودن پديده‌هاست كه به دو گونه شدن نظام ارزيابى نيز مى‌انجامد. پديده‌ها و امور زندگى انسان، دو بُعدى اند: بُعد ظاهر- كه بر اساس آن، پديده‌ها براى طبع انسان يا «خوشايند» هستند و يا «ناخوشايند»- و بُعد باطن- كه بر اساس آن، پديده‌ها براى حيات انسان يا «خير» هستند و يا «شر»-. محور بُعد ظاهر، خواسته‌هاى انسان است و محور بُعد باطن، مصلحت او. بر اين اساس، دو نظام ارزيابى نيز وجود دارد: نظام ارزيابى «لذّت‌گرا» يا «خواست‌گرا» و نظام ارزيابى «مصلحت‌گرا» يا «خيرگرا». اگر نظام ارزيابى كسى خواست‌گرا باشد، همه امور را با قالب «خوشايند- ناخوشايند» بررسى مى‌كند و به چيزى جز آن نمى‌انديشد. لذا نمى‌تواند خير و شرّ اصيل و واقعى را تشخيص دهد. البته نتيجه هر ارزيابى در پايان، آن است كه فلان مورد، خير است؛ ولى اين در حقيقت، به معناى خير دانستن خوشايندهاست كه با خير اصيل، تفاوت دارد.

نظام درست: ارزيابى مصلحت‌گرا

اگر نظام ارزيابى فرد، خيرگرا باشد، از ظاهر امور مى‌گذرد و به لايه‌هاى باطنى آن نفوذ مى‌كند و همه امور را با قالب «خير- شر» و «مصلحت- مفسده» بررسى مى‌كند و به چيزى جز آن نمى‌انديشد. اين نظام، توان ارزيابى خير بودن امور را دارد و مى‌توان براى شناخت خير به آن متّكى شد. در آيه شريف‌ (كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَ عَسى‌ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى‌ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ)[587]- كه يك قانون است-، به خوبى، تفاوت اين دو نظام‌

[587]. سوره بقره، آيه 216.