آرزوهاى خود نمى‌رسد،[547] فرصت‌ها را از دست مى‌دهد،[548] محروميت به بار مى‌آورد،[549] به هلاكت منجر مى‌شود[550] و در نهايت، موجب ناكامى و پشيمانى مى‌گردد. در سفارش امام باقر (ع) به جابر جُعفى چنين آمده است:

إيّاكَ والتَّوانِىَ فيما لا عُذرَ لَكَ فيه، فَإلَيهِ يَلجَأُ النادِمونَ.[551]

از سستى در آنچه عذرى در آن ندارى، بپرهيز؛ كه پشيمانان به آن پناه مى‌بَرند.

پيش‌تر بيان كرديم كه شادكامى اصيل، هم بُعد دنيوى دارد و هم بُعد اخروى. از آنچه در اين بحث گذشت به دست مى‌آيد كه كسالت، از عوامل ناشادكامى است؛[552] چون انسان، نه دنيا را به دست مى‌آورد و نه آخرت را. كسى كه در تلاش براى زندگى خود سست باشد، سربار ديگران مى‌گردد.[553]

ب- شرط بودن «التذاذ» براى «تحقّق سُرور مقدّر»

گفتيم كه همه امور انسان و زندگى او توسط خداوند متعال تقدير مى‌شود. هر چند در باره سرور و شادى، واژه تقدير به كار نرفته است، امّا به هر حال، اين كه انسان، به نشاط نياز دارد و نشاط از راه لذّتْ تأمين مى‌شود و لذّت، عوامل مختلف و شرايط خاصّى دارد، همگى جزء تقديرهاى تكوينى خداوند متعال اند. از اين رو، در اين جا با دو مفهوم رو به رو هستيم: «سرور مقدّر» و «سرور مؤثّر». سرور مؤثّر، يعنى آن شادى‌ها و لذّت‌هايى كه در زندگى اثر مى‌گذارند و نشاط را به وجود مى‌آورند. عامل تبديل سرور مقدّر به سرور مؤثّر، «التذاذ» انسان و استفاده درست از عوامل لذّت‌بخش است. التذاذ، شادى را به وجود مى‌آورد و در نتيجه، انسان احساس نشاط مى‌كند. بنا بر اين بايد انواع لذّت را شناخت و شروط آن را دانست و در زندگى به كار بست تا نشاط تأمين گردد.

خلاصه فصل‌

زندگى موحّدانه، الگوى شادكامى از ديدگاه اسلام است. اين الگو بر اساس ساختار شادكامى، مبتنى بر دو اصل اساسى است: «خيرباورى» و «لذّت‌برى» كه نشاط را به ارمغان مى‌آورند. خير

[547]. امام على( ع): مَن دامَ كَسَلُهُ خابَ أمَلُهُ( غرر الحكم، ح 7907).

[548]. امام على( ع): التَّوانِى فَوتٌ( همان، ح 48)؛ بِالتَّوانِى يَكونُ الفَوتُ( همان، ح 4247).

[549]. امام على( ع): مِن سَبَبِ الحِرمانِ التَّوانى( همان، ح 4247).

[550]. امام على( ع): فِى التَّوانى وَالعَجزِ انتِجَتِ الهَلَكة( كنز الفوائد، ج 1، ص 367).

[551]. تحف العقول، ص 285.

امام على( ع): مَن أطاعَ التَّوانِىَ أحاطَت بِهِ النَّدامَةُ( غرر الحكم، ح 9096).

[552]. امام على( ع): هَيهاتَ مِن نَيلِ السَّعادَة السُّكونُ إلَى الهُوَينا وَالبَطالَة( همان، ح 10028).

[553]. مسعدة بن صدقة: كَتَبَ أبوعَبدِاللهِ( ع) إلى رَجُلٌ مِن أصحابِهِ: ... لا تَكسَل عَن مَعيشَتِكَ فَتَكونَ كَلّاً عَلى غَيرِكَ- أو قال: عَلى أهلِكَ-( الكافى، ج 5، ص 86، ح 9).