پوشيده و مخفى نيست، و هر انسانى با مراجعه، به فطرت خود، مى‌فهمد كه چه معارفى را بايد معتقد باشد و چه كارهايى را بايد انجام دهد.[426]

پس اين امور و علم و عملى كه فطرت انسانى انسان را به سوى آن دعوت مى‌كند، لوازم زندگى سعيد انسانى و آن زندگى‌اى است كه جا دارد نامش را زندگى گذاشت و چنين زندگى‌اى، به چنين علم و عملى نيازمند است، هم‌چنان كه چنين علم و عملى، مستلزم چنان زندگى‌اى است، و زندگى را از اين كه دچار منافيات شود و در نتيجه، اثرش خنثا گردد، حفظ مى‌كند و دوباره به مسير اوّلش باز مى‌گردانَد.

از اين جا نتيجه مى‌گيريم كه اگر انسان، از راه راستى كه فطرتش او را به آن دعوت نموده و هدايت الهى به سوى آن سوقش مى‌دهد منحرف شود، قطعاً لوازم سعادت زندگى را از دست داده است؛ يعنى در علمِ نافع و عملِ صالح، كوتاهى كرده و با گراييدن به سوى جهل و فساد، اراده آزاد و عمل نافع خود را به مردگان ملحق كرده، و ديگر به آن زندگى، زنده نمى‌شود مگر اين كه علم حق و عمل حق را دوباره كسب كند، و اين، همان معنايى است كه آيه مورد بحث به آن اشاره مى‌كند و مى‌فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! استجابت كنيد دعوت خدا و فرستاده‌اش را وقتى شما را دعوت مى‌كنند به چيزى كه شما را زنده مى‌كند».

مرحوم علّامه طباطبايى، از نظر قرآن كريم، سه معنا يا مرتبه براى حيات، بيان مى‌كند كه عبارت اند از: حيات دنيوى، حيات اخروى و حيات طيبه. بر همين اساس، ايشان معتقد است كه حيات در آيه شريف، نه به معناى نخست، بلكه به معناى دوم و سوم است. لذا تأكيد مى‌كند كه براى آدمى، زندگى حقيقى‌اى وجود دارد كه اشرف و كامل‌تر از حيات و زندگى پست دنيايى اوست، و وقتى مى‌تواند به آن زندگى برسد كه استعدادش كامل و رسيده شده باشد، و اين تماميت استعداد، به وسيله آراستگى به دين و دخول در زمره اولياى صالحان دست مى‌دهد، هم‌چنان كه رسيدن به زندگى دنيايى، وقتى دست مى‌دهد كه نطفه‌اش رشد و نمو كند تا استعدادش براى درك آن كامل شود؛ يعنى به صورت جنين در آيد. آيه مورد بحث كه مى‌فرمايد: (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْيِيكُمْ‌) اشاره به همان استعداد مى‌كند و

مى‌فرمايد كه پذيرفتن و عمل كردن به آن دستورهايى كه دعوت حقّه اسلامى، بشر را به آن مى‌خواند، انسان را براى درك آن زندگى حقيقى، آماده مى‌سازد، هم‌چنان كه اين زندگى حقيقى‌

[426]. خداوند در قرآن مجيد مى‌فرمايد:\i( فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ)\E( سوره روم، آيه 30)؛\i( الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى‌ ...\E\i فَذَكِّرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّكْرى‌ سَيَذَّكَّرُ مَنْ يَخْشى‌ وَ يَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى)\E( سوره اعلى، آيه 5 و 11)؛\i( وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها)\E( سوره شمس، آيه 10).