همه آنهايى كه در بوته امكان، دست نياز به سوى فيّاض على الاطلاق و بى‌نياز دراز كرده‌اند، كم‌كم موجود مى‌شوند و بر پيشانى هيچ‌كدام، مهر حرمان كوبيده نمى‌شود.

از آن‌جا كه صورت‌هاى ممكن مادّى، متناهى نيستند، به عقل قاصر خود حكم مى‌كنيم كه به حكم تعطيل ناپذيرى فيض حق، بايد حركت و زمان كه بستر وجود موجودهاى مادّى‌اند، غير منقطع الطرفين و نامتناهى باشند. بنابراين، عقل فلسفى، عقل كلامى را تخطئه مى‌كند و البته، علم حقيقى و ثابت و دايم و خطاناپذير از آن واجب الوجود است. [1]

خواننده گرامى به خوبى دريافت مى‌كند كه قضا وجود اجمالى و علمى موجودها و قدر، وجود تفصيلى و تدريجى موجودهاى مادّى بر بستر حركت و زمان است و اگر حركت و زمان نبود، موجودهاى مادّى أزلا و أبدا در بوته عدم باقى مى‌ماندند.

بى‌مناسبت نيست كه براى وضوح هرچه بيشتر مطلب، از شيخ اشراق نيز مطلبى بياوريم:

اگر ديده عبرت بين بگشاييم و آثار رحمت خداوند را بنگريم، در شگفت و حيرت فرو مى‌رويم. محال است كه رحمت بى‌كران الهى در حدّى متوقّف شود و ممكن‌هاى غير متناهى در بوته امكان باقى بمانند. از اين‌رو، خداوند هيولا را آفريد كه از قوّه قبول بى‌نهايت برخوردار است، چنان‌كه مبادى عالى از قوّه فاعليّت نامتناهى برخوردارند. براى اين‌كه فيض الهى منقطع نشود، اجرام سماوى كه به خاطر اغراضى برتر همواره حركت وضعى و دورى دارند، ايجاد كرد، تا بر اثر حركت بى‌پايان آنها استعدادهايى تدريجى و نامتناهى پديد آيد و باب نزول بركت‌ها، همواره باز بماند و خير هميشگى بر بستر ازليّت و ابديّت، جريان يابد و هر قابلى به اندازه استعداد خود از فيض وجود بهره‌مند گردد؛ چراكه مبدأ فيّاض، تغيّر نمى‌پذيرد. اگر مورچه استعداد پذيرش نفسى اشرف- هم‌چون نفس انسان- داشت،

[1] . ر. ك: الاشارات و التنبيهات، شرح خواجه، ج 3، ص 317.