توانا، تواناست؛ خواه متعلّق توانايى، موجود باشد يا نباشد و خواه متعلّق توانايى، دست‌خوش تغيير بشود يا نشود و خواه با بودن توانايى و طرف توانايى، تعلّقى ميان آن دو، پديد بيايد يا نيايد.

به همين جهت است كه شيخ الرئيس در پايان اين بحث مى‌گويد:

فإذن أصل كونه قادرا لا يتغيّر بتغيّر أحوال المقدور عليها من الأشياء، بل إنّما تتغيّر الإضافات الخارجيّة فقط؛

بنابراين، اصل توانا بودن شى‌ء با تغيّر احوال اشيايى كه متعلّق توانايى‌اند، دست‌خوش تغيير نمى‌شود؛ بلكه تنها اضافه‌هاى خارجى‌اند كه دست‌خوش تغيير مى‌شوند.

تقابل دو قسم‌

از آن‌جا كه در مثال سياه شدن جسم سفيد، صفت سياهى از صفت‌هاى حقيقى محض و در مثال توانايى، صفت توانايى از صفت‌هاى حقيقى غير محض است، ميان اين دو، نحوه‌اى از تقابل است. در حقيقت، هم سفيدى و هم توانايى، در شمار صفت‌هاى حقيقى نشسته‌اند و از اين جهت با يك‌ديگر، سنخيّت دارند؛ ولى يكى از آنها مضاف و ديگرى غيرمضاف است. به تعبير خواجه، يكى صفت متقرّر ذات اضافه و ديگرى صفت متقرّر غير ذات اضافه است. [1]

شيخ الرئيس مى‌گويد:

فهذا القسم كالمقابل للّذي قبله؛

اين قسم، به منزله مقابل قسم پيش است.

از آن‌جا كه ميان صفت حقيقى مضاف و صفت حقيقى غيرمضاف، هيچ يك از قسم‌هاى چهارگانه تقابل (تقابل نقيضان، تقابل ضدّان، تقابل عدم و ملكه و

[1] . ر. ك: شرحى الاشارات، ج 2، ص 74 و 75.