در غير كتاب شفاء پسنديده‌اند و از صناعات جدل و خطابه و شعر به اختصار بحث كرده‌اند، امّا خواجه نصير الدين طوسى به روش قدما در «اساس الاقتباس» و «منطق تجريد» از همه صناعات خمس به تفصيل سخن گفته است.

اين بود شرح بعضى از تغييرات و تصرّفاتى كه ابن سينا در تبويب و تنظيم مباحث منطق رايج در زمان خود اعمال كرده است. امّا استقصاى همه مواردى كه او در ضمن شرح و تبيين منطق ارسطوئى بر مطالب آن افزوده، يا تحليل‌هاى بديع و نو ارائه كرده، يا فروع جديدى را از اصول استنتاج نموده، از مقايسه و تطبيق مؤلّفات ابن سينا با آثار ارسطو و شارحان قديم و جديد او بدست مى‌آيد، و نيازمند تحقيق مستقلّى است.

«شرح اشارات» امام فخر رازى‌

كتاب «اشارات» از همان آغاز تأليف مورد توجّه دانش پژوهان قرار گرفته و بر آن شرحها و حاشيه‌هاى بسيار نوشته‌اند [1] كه در ميان آنها شرح امام فخر رازى و خواجه نصير الدّين طوسى در بين اهل علم شهرت بيشتر يافته و تدريس آنها در حوزه‌هاى علمى از قرنها پيش تا به امروز رائج و معمول بوده است. فخر رازى اين كتاب را يكبار شرح نموده و بار ديگر آن را به نام «لباب الاشارات» تلخيص كرده است. او در ميان فلاسفه به آثار و اقوال شيخ الرّئيس بيش از همه توجّه داشته، و در تأليفات خود به نقل و توضيح آنها يا وارد كردن اعتراض و تشكيك بر آنها پرداخته است. او كتاب «عيون الحكمه» ابن سينا را هم كه مانند «اشارات» حاوى گزيده‌اى از مسائل منطقى و فلسفى است، شرح كرده است.

او در ديباچه شرح خود بر «اشارات» عظمت اين كتاب را ستوده و در توصيف آن مى‌گويد:

«كتاب «اشارات و تنبيهات» تأليف شيخ الرّئيس اگر چه حجم آن كوچك است امّا علم آن بسيار، اسم آن بزرگ، نظم آن پيچيده، فهم آن مشكل، داراى شگفتيهاى بزرگ، منطبق بر كلام صاحبان انديشه‌هاى ناب، در بر دارنده نكته‌هاى عجيب و فوايد غريبى است كه اكثر آثار مبسوط از آنها خالى و در كتابهاى طولانى چيزى از آنها يافت نمى‌شود.

و بسيارى از مردمان را ديدم كه براى تحقيق معانى آن به سوى آن روى آورده، از اسرار و

[1] - براى شروح و حواشى بر كتاب «اشارات» ر. ك: حاجى خليفه (چلپى)؛ 1/ 132؛ بروكلمان، فهرست (متن آلمانى)، 1/ 592- 593 و پيوست اول آن، 816؛ و الذريعه؛ 2/ 96 و 6/ 110- 112؛ و مهدوى، 35 و 36؛ و قنواتى، 9- 12؛ و على نقى منزوى؛ مقدمه اشارات، 24- 30.