- 6- تأويل، خاستگاه انديشه‌

هنگامى كه آدمى حقيقتى را تعقّل مى‌كند در كانون آن حقيقت با آن يكى مى‌شود و در مركز هستى با خود كمال هماهنگى را مى‌يابد و شايد خاستگاه آز سيرى‌ناپذير آدمى به دانش همين گرايش فطرى اوست براى بازگشت به وطن پس از غربت، و بازگشت به حقيقت، پس از گمراهى در ناكجا آبادهاى توهّم، ليكن فرا رفتن به ستيغ آگاهى نيازمند برانگيختن روحيه، تحريك عزم و اراده و دامن زدن به انگيزه‌هاى خير است. اين، يكى از بزرگترين هدفهاى رسالتهاى الهى است كه پيوسته آدمى را در سفر هميشگى به سوى كمال از مرحله‌اى به مرحله ديگر منتقل مى‌سازد. اين چنين است كه رسالت پايانىِ الهى كه همه اهداف را در خود گرد آورده است (قرآن كريم) و نگهبان آنهاست معراجى براى عقل تا والاترين مراتب آن به شمار مى‌آيد تا جايى كه شخص ژرف‌نگر در آيات الهى هر آيه را عاملى معنوى مى‌يابد كه او را به سوى تفكّر و تذكّر مى‌كشاند تا بدين ترتيب عبرتها را درك كند و بينشها را دريابد و از سنن (قوانين هستى) الهام گيرد.

گروهى از مردم قرآن و آيات حكيم آن را آخرين منزل به شمار مى‌آورند در حالى كه قرآن، پايگاه توشه برگرفتنِ معنوى است كه بايد از آن جا راهى عرصه زندگى شد. اگر قرآن دستور مى‌دهد كه آدميان در زمين سير كنند و در آيات الهى كه بر آن نقش بسته بنگرند و سنن كسانى را كه پيش از آنها ره سپرده‌اند بكاوند، براى اين است كه انسان از انديشيدن اظهار ناتوانى نكند، و تنها به خواندنِ آيات قرآن، بى‌هيچ تعقّل و تذكّر يا بدور از جنبش فكرى و تجربه عملى، بسنده نكند. شايد تأويلى كه راسخان در علم با آن آشنايى دارند نيز يك پايگاه توشه برگرفتن باشد، زيرا آن وسيله‌اى است براى درك واقعيت از ديدگاه حق و اجراى حق بر امور متغيّر زندگى ... و آن پلى است كشيده شده ميان حقيقت مطلق و حقايق جزئى، ولى رسيدن به اين مرحله، نيازمند