معنای الله الصمد

عن الربیع بن مسلم قال: سمعت أباالحسن علیه‌السلام، و سئل عن الصمد؟ فقال: الصمد الذی لا جوف له.
التوحید باب 4 ح 7
ترجمه: ربیع بن مسلم گفت: شنیدم از امام هفتم علیه‌السلام که از آن حضرت سؤال شد از معنای کلمه الصمد؟
امام فرمود: صمد چیزی را گویند جوف آن خالی نباشد، یعنی جوف نداشته باشد.
توضیح:
مناسب است چند حدیث دیگر که در تفسیر کلمه الصمد، از حضرات أئمه علیهم‌السلام در همین باب رسیده است، نقل شود:
ح 10 - قلت لأبی‌جعفر علیه‌السلام، جعلت فداک ما الصمد؟ قال: السید المصمود الیه فی القلیل و الکثیر. [1] .
ح 8 - فقلت لأبی‌عبدالله علیه‌السلام، ما الصمد؟ فقال: الذی لیس بمجوف. [2] .
ح 6 - ثم قال أبوجعفر الباقر علیه‌السلام: لو وجدت لعلمی الذی أتانی الله عزوجل حملة لنشرت التوحید و الاسلام و الایمان و الدین و الشرایع من الصمد، و کیف لی بذلک و لم یجد جدی أمیرالمؤمنین حملة لعلمه. [3] .
و در این مورد مطالبی را متذکر می‌شویم:
1- الصمد: در کتاب التحقیق گفته شده است که: آن عبارت است از مقام عالی رفیع صلب متفوق بر جمیع أطراف، به طوری که علو داشته و کسی بر او علو پیدا نکند.
و این معنی در خصوص پروردگار متعال: عبارت می‌شود از مقام بلند و بالای مطلق او که بر همه موجودات اعتلاء پیدا کرده، و همه در مقابل عظمت او خاضع گشته، و برای رفع حوائج و فقر خود به او توجه نموده، و از او درخواست مطلوب کنند.
2- الذی لا جوف له: منظور این است که در داخل وجود او هیچ گونه سستی و خلل و ضعف و احتیاج نداشته، و وجود او یک واحد محکم و یکنواخت و بی‌نیاز و واجب و ثابت و غیرمحدود به حدود و قیود باشد، زیرا چیزی که داخل آن خالی و جوف‌دار (مجوف) است: ذاتا متزلزل و مضطرب و ثبوت ذاتی نداشته، و مورد توجه و اعتماد نخواهد بود. و از لوازم و آثار وجود محکم و ثابت این است که: به سوی او دیگران که حاجتمند و فقیر و ضعیف بوده، و استغنای ذاتی ندارند: رو آورده، و پیشگاه او را مقصد خود قرار می‌دهند.
3- لنشرت التوحید والاسلام: چون ما معتقد شدیم که خداوند متعال ثبوت و وجوب ذاتی داشته، و هیچ گونه فقر و ضعف و خللی در داخل وجود او نیست: قهرا أزلی و أبدی و نامحدود و نامتناهی مطلق بذاته خواهد بود، و این معنی ملازم است که صفات او همه ذاتی و نامحدود و نامتناهی باشد، و اگر صفات او عین ذات او نباشد و بلکه زائد و غیرذات باشد: قهرا محتاج و ضعیف و مجوف خواهد بود. و در این صورت لازم می‌شود که: همه موجودات در مقابل عظمت او خضوع و خشوع پیدا کرده، و به او متوجه باشند. و البته خصوصیات خضوع و اطاعت را که مناسب مقام رفیع و بالای او باشد: باید خداوند متعال معین فرماید. و این معانی حقایق و معارف الهی و مراتب تهذیب و تزکیه و مقامات اطاعت و عبودیت را به اثبات خواهد رسانید.
و چون طاعات و عبادات به اختلاف حالات و مقامات و موارد فرق می‌کند: امام که جانشین پیغمبر خدا و مربوط به مرکز وحی و علم است، می‌تواند به همه این موارد و أحکام محیط و آگاه باشد.