مشاهده نور محیط مطلق

عن محمد بن فضیل قال: سألت أباالحسن علیه‌السلام، هل رأی رسول‌الله صلی الله علیه و آله ربه عزوجل؟
فقال: نعم بقلبه رآه، أما سمعت الله عزوجل یقول: ما کذب الفؤاد ما رأی، أی لم یره بالبصر، ولکن رآه بالفؤآد.
التوحید باب 8 ح 17
ترجمه:
ابن‌فضیل گفت: از امام هفتم پرسیدم که: آیا پیغمبر أکرم (ص) خداوند متعال خود را دیده است؟
فرمود: آری، با نور قلب خود او را دیده است، و آیا نشنیدی که خداوند متعال می‌فرماید - آنچه قلب او مشاهده کرد دروغ نگفته است، یعنی ندیده است او را با چشم بدنی، ولی مشاهده کرده است او را با قلب نورانی.
توضیح:
این حدیث را اگر ضمیمه کنیم به حدیث 9 باب 8، از حضرت امام هشتم که به أبوقرة می‌فرماید: ما کذب فؤاد محمد (ص) ما رأت عیناه، ثم أخبر بما رأی، فقال: لقد رأی من آیات ربه الکبری، فآیات الله عزوجل غیر الله، و قد قال: و لا یحیطون به علما، فاذا رأته الأبصار فقد أحاطت به.
امام هشتم می‌فرماید: دروغ نگفت قلب پیغمبر أکرم آنچه را که رؤیت کرد دو چشم او. و سپس خبر داد به آنچه رؤیت کرده بود، و فرمود: هر آینه دید از آیات بزرگ پروردگار خود.
پس آیات خداوند متعال غیر خود خدا باشد، زیرا نتوان به ذات خدا احاطه علمی پیدا کرد، و دیدن چشم موجب احاطه است. و در این مورد مطالبی را لازم است متذکر باشیم:
1- رؤیت: به معنی نظر مطلق است، به هر وسیله‌ای باشد، از چشم و قلب و متخیله و غیر آنها.
کذب: در مقابل صدق و دلالت می‌کند به خلاف واقعیت و حق، خواه در جهت قول باشد یا عمل یا چیز خارجی یا معنوی، و استعمال می‌شود به صورت لازم، یا متعدی به مفعول واحد یا دو مفعول.
فؤاد: هر چیزی است که به خلوص و طیب و پاکی نزدیک باشد. و چون قلب انسان خلوص و طهارت پیدا کرد: فؤاد گویند.
عین: شعاعی است که از نقطه معینی خارج می‌شود، خواه مایع باشد، یا نور، مادی باشد یا معنوی.
2- بقلبه رآه: دیدن با چشم ظاهری مخصوص أجسام خارجی محدود است که در محیط دید قوه باصره واقع می‌شود، و موضوعاتی که از ماورای عوالم جسمانی باشند، چون موجودات عالم ملکوت یا جبروت و عقول و أرواح، یا عالم لاهوت: هرگز با این چشم بدنی قابل رؤیت نبوده، و درک نمی‌شوند، مگر آنکه آنها متجسم یعنی صورت جسمانی پیدا کرده، و یا با دید مکاشفه برزخی دیده شوند. و أما دیدن با دید روحانی که: آن را مشاهده قلبی و روحی و باطنی گویند، و این چشم را بصیرت و فؤاد و نور روحانی خوانند: تمام خصوصیات عوالم ماورای أجسام را با این دید روحانی می‌شود مشاهده کرد، و همه معارف و حقائق را می‌توان به وسیله این فؤاد خالص درک نمود.
3- دید روحانی: در أثر تقویت جهت روحی با انقطاع از علائق مادی صورت می‌گیرد، به این معنی که: با مراقبت به طاعات و ترک معاصی، و تزکیه و تهذیب نفس از صفات رذیله حیوانی، و اتصاف با صفات رحمانی الهی، و توجه تمام و خالص در همه امور و أعمال به خداوند متعال، و ریشه‌کن کردن أنانیت و خودبینی و خودخواهی: روح انسانی که حقیقت انسان است، قوت و نیرو گرفته، و حجابهای ظلمانی برطرف گشته، و روحانیت و نورانیت روح جلوه‌گر می‌شود.
این است که: در أحادیث شریف از این چشم باطنی روحانی، به تعبیرات - رأته القلوب بحقائق الایمان، ولکن رأه بالفؤاد، بیان شده است: زیرا حصول آن با تحقق حقیقت ایمان و تخلیص و تهذیب قلب صورت می‌گیرد.
4- ما کذب الفؤاد ما رأی: یعنی فؤاد که قلب خالص و پاکی است، آنچه را که رؤیت کرده است، به دروغ و برخلاف واقع بازگو نمی‌کند.
آری دید فؤاد که رؤیت باطنی و شهود قلب پاک و خالص است: یقینی بوده، و هیچ گونه مورد تردید نمی‌باشد. به خلاف رؤیت چشم ظاهری که از هر جهت محدود و قابل اشتباه است.
5- لقد رأی من آیات ربه: آیت: عبارت از چیزی است که به عنوان نشان دادن مقصد و برای رسیدن به مقصود مورد توجه باشد. و آن به وزن فعلة، از ماده أوی یأوی است.
پس آیات الهی أعم است از آنچه تکوینی باشد، یا تشریعی، در عالم طبیعت و جسمانیت ظاهر شود، یا در عوالم ملکوت و جبروت، و به طور کلی هر چیزی که نشان‌دهنده مقام عظمت پروردگار باشد: از آیات الهی به شمار می‌آید.
و در مورد رؤیت حق متعال: چون رؤیت ذات مطلق غیرممکن است، ناچار و به طور قطعی باید گفت که: منظور رؤیت آیات حق است، یعنی تجلیات أنوار صفات حق متعال.
6- فاذا رأته الأبصار فقد أحاطت به: دیدن چشم ظاهری به واسطه انعکاس نوری است که از أجسام منعکس شده و به شبکیه چشم برخورد کرده، و به وسیله أعصاب به مغز می‌رسد.
و در این صورت برای چشم دید حاصل شده، و به شی‌ء مرئی احاطه پیدا می‌کند، یعنی به هر اندازه‌ای که نور از سطح جسمی منعکس می‌شود: چشم همین مقدار از سطح و رنگ و مقدار و شکل ظاهری آن را می‌بیند. و از این لحاظ دید چشم به قسمت باطن یا پشت یا به جهات معنوی آن جسم نمی‌تواند تعلق بگیرد. پس دیدن خداوند متعال با چشم ظاهری محال خواهد بود. و أما چشم باطنی: یعنی بصیرت و نور قلب و خلوص فؤاد روحانی، و در حقیقت شهود نور روح: هرگز به ظواهر و ألوان و أشکال و سطوح مادی تعلق نمی‌گیرد، بلکه صورتهای برزخی و حقائق أشیاء و أسماء و صفات لاهوتی، قابل مشاهده خواهند بود. و در صورتی که أشیاء مادی در مورد آگاهی و علم قرار بگیرند: باید به وسیله آلات جسمانی چون حواس ظاهره و یا با صورتهای برزخی آنها ادراک و مشاهده بشوند.