مناط صدق و كذب در قضاياى موجّهه‌

اگر در قضيّه موجّهه، جهت با مادّه موافق باشد آن قضيّه صادق است چنانچه مى‌گوئيم : انسان حيوان است بالضرورة چه آنكه در واقع مادّه نيز « ضرورت » مى‌باشد و در غير اينفرض آنرا كاذب دانند مثل اينكه بگوئيم : هر انسانى بالضرورة سنگ است زيرا بديهى است كه نسبت سنگ به انسان « بالامتناع » است نه « بالضّرورة » .

حاشيه : قوله : فان كان الحكم فيها ضرورة النسبة :

اى قد يكون الحكم فى القضيّة الموجّهة بانّ النّسبة الثّبوتيّة او السّلبية ضروريّة اى ممتنعة الانفكاك عن الموضوع على احد اوجه :

ترجمه :

معناى ضرورت و اقسام آن‌

مرحوم محشّى در ذيل كلام مصنّف يعنى « فان كان الحكم فيها بضرورة النسبة » چنين ميفرمايد :

مقصود اينستكه در قضيّه موجّهه گاهى چنين حكم مى‌كنند كه نسبت ثبوتيّه يا سلبيه بين محمول و موضوع ضرورى است چنانچه در قضيه « انسان حيوان است بالضرورة » و « انسان سنگ نيست بالضرورة » « حيوان بودن » در اوّلى و « سنگ نبودن » در دوّمى بطور ضرورت براى انسان ثابت است و معناى ضرورت اينست كه محمول غير ممكن است از موضوع منفكّ گردد چنانچه حيوان بودن از انسان قابل جدائى نيست .

و بهرحال ضرورت بچهار نحو تصوّر مى‌شود كه شرح هريك در ذيل ذكر ميگردد .

آثار الباقية في شرح الحاشية، ص