حق تعالى اول است به اعتبار آن كه مبدأ ظهور جميع حقايق است. و از آن جايى كه علت مطلقه، صورت تماميت معلولات خود مى‌باشد و نهايت كمال معلول آن است كه به اصل خود پيوندد و از همان جا كه به ظهور پيوسته است، بايد به همان مبدء ظهور و تجلى پيوندد، حق تعالى غايت حقيقى نيز مى‌باشد كه «النهايات هي الرجوع إلى البدايات» و «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ».

اصولا در اين قسم از آيات متشابهات، از تأويل مفرّى نيست، مثلا اين بحث پيش مى‌آيد كه آيا مراد از اوليت، اوليت زمانى است و كذلك آخريت و يا آن كه مراد از اوليّت، اوليت ذاتى و علّى است، چه آن كه تقدم علت بر معلول و تأخر معلول از علت فياضه وجود، تقدم ذاتى و سرمدى و تأخر ذاتى است نه زمانى. و ديگر آن كه بدون اعدام حقايق نيز آخريت تحقّق دارد، چون مآل اشيا در قيامت، حضور در محضر حق و بازگشت به او است. و اين معنا، از آيات متعدد استفاده مى‌شود.

بيان اختلاف مشارب و مسالك در معاد

بنابر مشرب تحقيق، تحقّق معاد، امرى ضرورى طبيعت و حقيقتى لازم غير منفك از خلقت است؛ چه آن كه بنابر مذهب برهان و عقل، علاوه بر اين كه اصل وجود حقايق از جمله انسان، داراى غايتى است كه بايد به آن برسد و هيچ موجودى عبث به وجود نيامده است به خصوص انسان كه از ماده تجرد دارد، اگر چه اولين طليعه وجود، در ماده جسمانى ظاهر شده، ولى از آن جايى كه ذاتا مجرد است و بعد از حصول تجرد، به واسطه تقيد به ماده متحرك، به طور منظم و مرتب به سوى تكامل، متحرك و روان است، غايت وجودى او نيل به مقام و مرتبه اعلاى از تجرد مى‌باشد، اگر چه مرتبه نازل وجود او- از باب آن كه انسان، مظهر كامل اسما و صفات الهى است- به تجرد تام و تمام، نايل نشود و هميشه داراى بدن و