دائما به صورت جسمى، متصور باشد [1] و نفس ناطقه، به مشرب تحقيق- اگر چه مرتبه اعلاى آن، فانى در حق مطلق و باقى به او شود و جميع مراتب عقول را طى كرده و پا بر فرق عقل اول نهد- هرگز از جسم به طور مطلق مجرد نشود.

[1]. و اين تقيّد انسان به بدن و جسم، اعم است از ظهور او به صورت جسم مادى و مثالى و بدن دنيوى و اخروى. و ملاك اكمليت، سعه درجات و احاطه به مراتب و ظهور در كثرات و تجلى در جسمانيات بدون وساطت امرى ديگر و ملاك اشرفيت، تنزه از ماده و جسم و تقدّر است به طور مطلق و ظهور در ماديت به وساطت شى‌ء ديگر مباين الوجود. روى همين مشرب مى‌توان گفت:

انسان، روح مجرد صرف نيست، و نيز حقيقت و ماهيت مادى صرف و محض نيز نمى‌باشد، بلكه حقيقتى است مزدوج از جسم و روح، و امرى است مركب از جهات خلقى و جهات امرى‌ «أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ» [1]. مرتبه و مقام تجرد و تروحن او نيز داراى عرض عريض و مقام خلقى و مرتبه ماديت او نيز، داراى عرضى عريض است. جسم مأخوذ در حقيقت انسان، اعم است از جسم دنيوى و اخروى. و وجود تجردى او نيز اعم است از تجرد برزخى و تجرد تام و فوق التمام و يا مقام فوق التجرد كه گاهى و احيانا به اعتبار فناى او در حق و انغمار در وجود مطلق و غلبه احكام وجوب و سيطره احكام وجود مطلق و مغلوبيت جهات امكانى ماهيت نيز از مقام شامخ وجودى او سلب مى‌شود.

به اين اعتبار مى‌شود گفت: بدن و جسم، جزء لا ينفك از حقيقت مركب انسان است؛ جسم لا بشرط و بدن مطلق؛ نه بنابر مشرب مشهور كه تجرد را در تجرد تام منحصر و نفس ناطقه را جسمانية الحدوث و روحانية البقاء مى‌دانند كه بالأخره، بدن را رها نموده و مجرد تام مى‌شود. و فرق بين افراد آن و تمايز در افراد، از ناحيه ملكات مكتسبه در جلباب بدن در ازمنه تعلق به بدن مى‌باشد.

اين مشرب و اين مسلك بر چند اصل اساسى از جمله: اصالت وجود و وحدت حقيقت آن و تشكيك خاصى و حركت جوهرى و تجرد خيال و برزخ و ... مبتنى است. به همين جهت، صاحب شوارق نمى‌تواند بگويد حقيقت و هويت انسان، مركب است از روح و بدن و هويت او قائم به اين دو است، لذا معاد نيز بايد مركب از اين دو جزء باشد؛ چون مشرب ايشان همان مسلك شيخ و اتباع اوست كه معتقدند نفس، بعد از موت به كلى از بدن ساقط الإضافة مى‌باشد.

[1] . اعراف [7] آيه 54.