است از او جدا نمى‌شود. لذا اهل عرفان گويند: سالك عارف بعد از فناى در احديت وجود و نيل به مقام بقا- به بقاى حق نه به ابقاى او- عين ثابتش محو شدنى نيست كه:

جواب ديگر آن كه دو اسم مبارك «اول» و «آخر» از مبدئيت مطلقه حق حكايت و بر اين معنا دلالت نمايند كه حق اول غايت مطلق و نهايت مطلقه است. و در حكمت متعاليه و اخبار وارد از عترت، ثقل اصغر- عليهم السّلام- به ثبوت رسيده است كه‌

نمى‌شود به اين آيات و اخبار استدلال نمود.

جواب وجه دوم نيز واضح است و مى‌شود به وجوه متعدد از آن جواب گفت، از جمله آن كه:

يبدأ الخلق ... لازم نيست كه خلقت، هميشه ايجاد شى‌ء از كتم عدم باشد، شاهد بر اين، كلام معجز نظام حق است در بابت خلق انسان‌ (وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ) [1] و يا (خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ) [2]؛ چه آن كه هر موجود حادث زمانى، از ماده (جهات قابلى) و صورت (نفس ناطقه، جهت فاعلى مفاض از حق) مخلوق است و هر موجود مادى، به ماده و استعداد و تحريك ماده و خروج آن از قوه و استعداد به فعليت و كمال مسبوق الوجود است.

ما، در مباحث بعد بيان مى‌نماييم كه حقيقت معاد با حفظ عقايد و مشارب متعدد و مختلف، همان بازگشت به حق و رجوع به بدايت وجود است. و اسم «اول» از قوس نزول و «إنّا للّه» از مبدئيت مطلقه الهى حكايت نمايد.

و قوس نزول عبارت است از ظهور حقايق امكانى بر سبيل ترتب و نظم، از مبدأ وجود، و تجلى حق به صورت وجود منبسط و فيض مقدس در جلباب و هياكل و اعيان موجودات، و ظهور وجود به صورت عقل و مرور فيض، از مجارى عقول و برازخ و نزول در مرتبه نازله فيض كه همين عالم مواد و استعدادات باشد، و قوس صعود عبارت است از:

حركت از قوه به فعليت و طى مدارج فعليت و نيل به مقام عقل و طى درجات وجودى و كشف سبحات جلال و جمال و بر كنار زدن حجب ظلمانى مراتب ماده و لوازم آن و هتك استار نورانى و فناى در حق كه اسم «آخر» مقتضى تحقق قوس صعود است.

[1] . سجده [32] آيه 7.

[2] . رحمان [55] آيه 14.