از آنچه تاكنون گفته شد، دانستيم كه اولا، هر علمى مجموعه‌اى از مسائل است كه هريك مشتمل است بر موضوع، محمول، نسبت و حكم؛ ثانيا، موضوع علم روشن شد؛ ثالثا، عوارض و احكام ذاتيه و غريبه بيان گرديد و رابعا، ميزان شناسايى مسائل يك علم به‌دست آمد و معلوم گرديد كه مسئله علم قضيه‌اى است حاكى از رابطه موضوع علم با يكى از عوارض و احكام ذاتيه آن.

اكنون با توجه به اينكه مسائل برهانى كلى و يقينى هستند و مسئله‌اى يقينى است كه ذهن نسبت به آن حالتى داشته باشد كه جبرا اذعان كند به ثبوت محمول براى موضوع، اين سؤال به خاطر مى‌رسد كه «چگونه اين حالت اذعان براى ذهن پيدا مى‌شود؟ چه شرايط و مقدماتى براى تحقق اين امر لازم است؟» در پاسخ به اين سؤال بحث مبادى تصورى و تصديقى مطرح مى‌شود.

10: مبادى تصورى و تصديقى‌

براى اينكه انسان اذعان و تصديق به ثبوت محمول براى موضوع كند، اولا، بايد ذهن تصور روشن و صحيحى از موضوع و محمول مسئله داشته باشد و چون تصور هر مفهوم غيربديهى با تعريف انجام مى‌پذيرد، بايد ابتدا موضوع و محمول قضيه موردنظر را، در صورتى كه بديهى نباشد، تعريف كرد. پس يقين به مسائل يك علم قبل از هرچيز متوقف است بر اينكه كليه محمولات و موضوعات به‌كار رفته در آن، در صورت بديهى نبودن، تعريف شوند. اين تعريفات را «مبادى تصورى علم» مى‌گويند؛ ثانيا، بايد دليل و حجتى در كار باشد كه سند قضاوت ذهن واقع شود و ذهن را ملزم به تصديق و اذعان كند؛ به عبارت ديگر، قضيه يقينى ديگرى وجود داشته باشد كه ذهن با واسطه قرار دادن آن ناچار اذعان كند به ثبوت محمول براى موضوع در قضيه مطلوب؛ يعنى، به آن يقين حاصل كند. پس دليل يا حجت قضيه‌اى است يقينى كه ذهن به اتكاى آن و با واسطه قرار دادن آن يقين به قضيه ديگرى حاصل مى‌كند.

واضح است كه اين قضيه يقينى، كه با نام «دليل» از آن ياد كرديم، يا قضيه‌اى بديهى و غير قابل ترديد است كه خودبخود قطعى و جزمى اذهان است و هر ذهنى بدون نياز به دليل و برهان ديگرى به آن اذعان دارد و خلاف آن را جايز نمى‌داند و يا قضيه‌اى است نظرى كه خودبخود بديهى و جزمى اذهان نيست و براى يقينى شدن نياز به دليل و برهان ديگرى دارد؛