نيست» يا «خالد بينايى ندارد». با توجه به اينكه ايجاب و سلب هردو از معانى حرفى‌اند، بايد بگوييم كه عدم واقعى در ذهن ابتدا به صورت معناى حرفى منعكس مى‌شود. در اين مرحله، همان‌طور كه عدم واقعى در خارج چيزى نيست و شيئيت و موجوديتى ندارد، ذهن نيز براى آن شيئيت و موجوديتى اعتبار نمى‌كند؛ يعنى، در مرحله سلب تحصيلى عدم واقعى همان‌طور كه هست درك مى‌شود. در اين مرحله، عدم تقسيم به نسبى و مطلق نمى‌شود و هيچ نحو ميزى در عدم نيست.

پس از اين مرحله، ذهن از اين مفهوم حرفى مفهومى اسمى مى‌سازد و به تعبير منطقى سلب تحصيلى را در ظرف اعتبار خود تبديل به ايجاب عدولى مى‌كند. «نه چنين است» را به صورت «چنين است نه» و «نيست» را به صورت «نه هست» و «ندارد» را به صورت «دارد نه» اعتبار مى‌كند و قضيه «چنين است كه خالد نه بينا (- نابينا) است» يا قضيه «خالد نه بينا است» يا قضيه «خالد نه بينايى دارد» جايگزين قضيه «نه چنين است كه خالد بيناست» يا قضيه «خالد بينا نيست» يا قضيه «خالد بينائى ندارد» مى‌گردد. معناى اين اعتبار اين است كه ذهن فرض كرده است كه نبودن بينايى خود چيزى است در قبال بينايى و خالد، به‌جاى بينايى، واجد اين چيز است؛ پس به اين ترتيب ذهن از سلب تحصيلى بينايى به مفهوم نابينا يا كور، كه ايجاب عدولى است، مى‌رسد. در اينجا، ما طرز عملكرد ذهن را مورد يك هليّه مركّبه بررسى كرديم و از سلب تحصيلى آن به ايجاب عدولى و در نهايت به عدم اضافى رسيديم.

عملكرد ذهن در مورد هليات بسيطه نيز به همين شكل است. مثلا، ذهن از قضيه «زيد وجود دارد» به «زيد وجود ندارد» مى‌رسد كه سالبه محصله است و از قضيه «زيد وجود ندارد» به قضيه «زيد نه وجود دارد» مى‌رسد كه موجبه معدوله است كه در آن «نه وجود» همان «عدم» است. پس به اين روش، از طريق سلب تحصيلى يك هليه بسيطه و تبديل آن به ايجاب عدولى به عدم مطلق دست مى‌يابد. واضح است كه ذهن با اين اعتبار براى عدم مطلق نوعى شيئيت فرض مى‌كند؛ يعنى، عدم را چيزى فرض مى‌كند كه جاى خالى وجود را پر مى‌كند و به تعبيرى كه در فصل سوم/ 2- 8 و 3- 8 داشتيم ذهن با مقايسه مرتبه ضعيفتر وجود با مرتبه قويتر آن ابتدا ظرفى وسيعتر از محدوده وجود ضعيف فرض مى‌كند، به‌طورى كه قسمتى از اين ظرف را وجود ضعيف پر كرده و مابقى آن را عدم و بلكه با درك مرتبه بى‌نهايت وجود و مقايسه ساير مراتب با آن به‌طور كلى يك خلأ وجودى بى‌نهايت اعتبار مى‌كند و داخل اين‌