خداى تعالى بخواهد همه افراد بشر هدايت و ايمان را بخواهند، همانطورى كه از مؤمنين خواست، آن گاه علاوه بر مشيت و خواستش آيه‌اى را هم نازل كند تا آن آيه آنان را به اختيار خودشان به هدايت سوق داده و به لباس ايمان متلبسشان سازد؟ و در نتيجه هم حريت و اختيار آنان محفوظ بماند و هم جميع افراد بشر هدايت يابند؟.

جواب اين سؤال و حل اين شبهه به طور اجمال از بيان قبلى ما استفاده مى‌شود، و اينك در توضيح آن مى‌گوئيم: گر چه هدايت دسته جمعى بشر همانطورى كه در شبهه گفته شد امر ممكنى است، و ليكن با ناموس عمومى عالم اسباب و نظامى كه در استعداد قابل و افاضه فاعل است منافات دارد، چون هدايت تنها و تنها به كسى افاضه مى‌شود كه تقوا پيشه خود ساخته و نفس را تزكيه كند،(قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها) و در مقابل، ضلالت هم تنها نصيب كسى مى‌شود كه از ذكر پروردگارش اعراض نموده و نفس را آلوده سازد،(وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها) و اين اصابت ضلالت عبارت است از اينكه آدمى زير بار هدايت نرود. خداى تعالى در اين باره مى‌فرمايد:(مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فِيها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِيدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ يَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً، وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعى‌ لَها سَعْيَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ كانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُوراً، كُلًّا نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّكَ وَ ما كانَ عَطاءُ رَبِّكَ مَحْظُوراً)[1] محظورا به معناى ممنوع است.

پس خداى سبحان عطاى هر نفسى را به آن مقدارى كه استحقاق دارد به او مى‌رساند، اگر خير بخواهد به او مى‌دهد، و اگر شر بخواهد باز هم به او مى‌دهد، به اين معنا كه چنين كسى را از خير منع مى‌كند، و با اين حال اگر خداى تعالى بخواهد كه جميع مردم- از صالح و طالح- خير را بخواهند و همه آنان به اختيار خود ملازم ايمان و تقوا شوند معلوم است كه نظام عمومى عالم با اينكه عالم اسباب است تباه مى‌شود.

آيه‌(إِنَّما يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ ...) كه بعد از آيه مورد بحث ما است، و به زودى معنايش خواهد آمد بيان ما را تاييد مى‌كند.

[1] هر كس به سعى و كوشش خود متاع عاجل( و لذات فانى دنيا) را طالب است، به او مى‌دهيم سپس به هر كه خواهيم و هر آنچه مشيت ازلى ما باشد در عالم آخرت دوزخ را نصيبش كنيم كه با نكوهش و مردودى به جهنم درآيد. و كسى كه آخرت را بخواهد و با ايمان سعى لازم را براى آن نمايد از تلاش آنان سپاسگزارى خواهد شد همگى را از عطيه پروردگار تو مدد مى‌رسانيم هم آنان را و هم اينان را، اعطاى پروردگار تو ممنوع نيست( و جلويش را نمى‌شود گرفت). سوره اسراء آيه 20