(قالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ)[1] استفاده مى‌شود كه: اگر مشيت خداى تعالى تعلق نگرفته باشد به اينكه جميع افراد بشر هدايت بيابند، از جهت حكمى بوده كه در برابر سوگند ابليس مبنى بر اينكه جميع بندگان خدا مگر مخلصين از آنان را گمراه خواهد نمود حتمى كرده، بلكه در مواضع ديگرى از قرآن صريحا گمراهى گمراهان را به خود آنان نسبت داده، و در داستان آدم و ابليس فرموده:(قالَ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ، إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ قالَ هذا صِراطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ، وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ)[2] هم چنان كه شيطان هم همين نسبت را به آنان داده، و خداى تعالى گفتارى را كه در روز قيامت خطاب به گمراهان مى‌كند، چنين حكايت فرموده:( وَ قالَ الشَّيْطانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ‌)- تا آنجا كه مى‌فرمايد-(إِنِّي كَفَرْتُ بِما أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ )[3] از اين آيات به طورى كه مى‌بينيد استفاده مى‌شود كه گناهان، كه از جمله آنها شرك به خدا است، همه منتهى به گمراهى خود انسان مى‌شود و گمراهى انسان هم مستند به نفس اوست، منافاتى هم با ساير آياتى كه ظاهر است در اينكه آدمى نمى‌تواند چيزى را بخواهد مگر اينكه خدا بخواهد ندارد، مانند آيه‌(إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى‌ رَبِّهِ سَبِيلًا، وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ)[4]، و آيه‌

[1] خدا فرمود: حق اينست و من حق راى مى‌گويم البته جهنم راى از تو و تابعان تو عموما پر مى‌كنم.

سوره ص آيه 85

[2] شيطان گفت پروردگارا از آنجايى كه تو مرا گمراه فرمودى من گناه و نافرمانى تو راى در نظر بندگانت جلوه مى‌دهم و به طور قطع همه راى گمراه مى‌كنم، مگر آن بندگانى كه در بندگى تو مخلص باشند، خداوند فرمود: اين راهى است مستقيم كه بر من است( يعنى گذر همه بر من است و هيچكس راى از من گريز نيست). بندگان من دستخوش فريبهاى تو نمى‌شوند، و تو نمى‌توانى بر آنان مسلط شوى، مگر آن گمراهانى كه تو راى پيروى كنند، كه البته جهنم هم ميعادگاه همه آنان است. سوره حجر آيه 43

[3] پس از آنكه در روز قيامت ميان بندگان حكم شد( كارشان يكسره شد) شيطان به فريب خوردگان خود مى‌گويد: خداى متعال به شما وعده‌اى داد وعده‌اش هم وعده حقى بود، من نيز به شما نويدى دادم و در آن خلف وعده كردم- تا آنجا كه مى‌گويد- من به اينكه مرا شريك خدا قرار داديد كافرم.

سوره ابراهيم آيه 22

[4] به درستى كه اين يادآورى است، پس هر كس بخواهد مى‌تواند راهى به سوى پروردگار خود اتخاذ نمايد، و البته جز با مشيت پروردگار نمى‌توانيد اراده چنين كارى راى بكنيد. سوره انسان آيه 30