احتمالات وجهى است.

[بيان اينكه مشركين در قيامت آلهه دروغين خود را نمى‌يابند]

(انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلى‌ أَنْفُسِهِمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ) اين آيه، محل استشهادى را كه در داستان قيامت مشركين بود، بيان مى‌كند. و مراد اين است كه اينان به زودى بر خود دروغ بسته شركائى را كه افترا مى‌بستند نمى‌يابند. و اگر اينان در ظلمى كه كردند و در آنچه كه انتظارش را داشتند (شفاعت بت‌ها) رستگار مى‌بودند كارشان منجر به اينجا نمى‌شد كه نه از شركاى خود عين و اثرى بيابند و نه از شفاعت آنها بهره‌مند شوند.

و اما اينكه چطور بر خود دروغ بستند؟ براى اينكه وقتى سوگند خوردند كه ما هرگز مشرك نبوديم در حقيقت انكار كردند ادعايى را كه در دنيا مى‌كردند، و مى‌گفتند براى خدا شركائى است، و بر اين ادعا هم پافشارى نموده، و از روى غرور و طغيان زير بار هيچ حجت و برهانى هر چه هم دندان‌شكن بود نمى‌رفتند، اين همان دروغ به خود بستن است.

و اما اينكه چطور در قيامت آلهه دروغى خود را نمى‌يابند؟ براى اين است كه روز قيامت روزى است كه بر هر كس عيان مى‌شود كه امر و ملك و قوت همگى از آن خدا است و بس، و كسى غير او هيچ نشانى از اين شؤون را به طور استقلال دارا نيست، مگر ذلت و فقر و احتياج كه لازمه عبوديت است.

خداى تعالى در اين باره مى‌فرمايد:(وَ لَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا إِذْ يَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذابِ)[1] و نيز مى‌فرمايد:(لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ)[2] و نيز مى‌فرمايد:(يَوْمَ لا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيْئاً وَ الْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ)[3].

در چنين وقتى به طور عيان مشاهده مى‌كنند كه الوهيت تنها براى خدا است، و براى او در اين امر شريكى نيست، بت‌ها و شركائى كه براى خدا قائل بودند در مقابلشان ظاهر شده مى‌بينند كه اين شركاء نه نفع و ضررى را براى خود مالك هستند و نه براى غير خود، و نيز مى‌بينند اوصافى كه براى اين بت‌ها قائل بودند، از قبيل ربوبيت و شفاعت و غير آن، همه‌

[1] و اگر كسانى كه ظلم كردند قوت و شدت عذاب پروردگار را در قيامت و حال خود را در وقتى كه مواجه با آن مى‌شوند ببينند و اينكه همه قدرتها بدست خدا است( امر عظيمى خواهند ديد). سوره بقره آيه 165

[2] امروز ملك و سلطنت از آن چه كسى است؟ از آن خداى واحد قهار است. سوره مؤمن آيه 16

[3] روزى كه كسى براى كسى چيزى را مالك نيست، و در آن روز امر بدست خدا است. سوره انفطار آيه 19.