(كَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ )[1] و از اين قبيل آيات ديگر كه در باره ايمان مؤمنين و كفر كفار و نفاق منافقين است. و اگر قرآن كريم تخلف اثر را از مؤثر در عين وجود شرايط تاثير و نبودن موانع آن جايز مى‌دانست هيچ يك از اين آيات و احتجاجاتى كه در آن شده صحيح نمى‌بود.

از اينجا مى‌فهميم كه قرآن نيز مساله حكم فرما بودن قانون علت و معلول را در سراسر عالم هستى قبول داشته و تصديق دارد كه براى هر چيزى و نيز براى عوارض آن چيز و براى هر حادثه‌اى از حوادث علت و يا عللى است كه وجود آن را اقتضا مى‌كند، و با فرض نبودن آن، وجودش ممتنع است. اين آن چيزى است كه بدون ترديد هر كسى در اولين برخورد و دقت در آيات فوق آن را مى‌فهمد.

مطلب ديگرى كه ما از قرآن كريم مى‌فهميم اين است كه خداوند در اين كلام مجيدش خلقت خود را تعميم داده و هر موجود كوچك و بزرگى را كه كلمه شى‌ء بر آن صادق باشد مخلوق خود دانسته از آن جمله فرموده است:(قُلِ اللَّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ)[2] و نيز فرموده:(الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ)[3] و در آخر مى‌فرمايد:(وَ خَلَقَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيراً)[4] و نيز مى‌فرمايد:(رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى‌ كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‌)[5] و نيز مى‌فرمايد:(الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى‌)[6].

[از نظر قرآن ذوات تمامى اشياء مخلوق خدا است ولى اعمال و رفتار آنان منسوب به تقدير و هدايت مى‌باشد]

در اين آيات و آيات ديگرى نظير اينها يك نوع بيان ديگرى به كار رفته، و آن اين است كه خود موجودات را مستند به خلقت دانسته و اعمال و آثار گوناگون و حركات و سكنات آنها را مستند به تقدير و هدايت الهى دانسته است، مثلا گام برداشتن انسان براى انتقال از اينجا به آنجا و شناورى ماهى و پرواز مرغ و ساير كارها و آثار مستند به تقدير الهى و خود آن نامبرده‌ها مستند به خلقت او است، هم چنان كه فرموده:

[1] ايشان مردمى نيستند كه ايمان بياورند و اين ايمان نياوردنشان به خاطر تكذيبى است كه قبلا كرده بودند. سوره يونس آيه 74

[2] بگو خدا است آفريننده هر چيز، و او يكتاى قهار است. سوره رعد آيه 16

[3] ( 3 و 4) آن كسى است كه ملك آسمانها و زمين از آن او است.- تا آنجا كه مى‌فرمايد- و آفريد هر چيزى راى و تقدير كرد آن را چه تقدير كردنى. سوره فرقان آيه 2

[4] ( 3 و 4) آن كسى است كه ملك آسمانها و زمين از آن او است.- تا آنجا كه مى‌فرمايد- و آفريد هر چيزى راى و تقدير كرد آن را چه تقدير كردنى. سوره فرقان آيه 2

[5] پروردگار ما همانست كه به هر چيزى آفرينش بخشيد( و با استفاده از آن) رهبريش كرد. سوره طه آيه 50

[6] آن كسى است كه جمع‌آورى و سپس درست كرد و آن كسى است كه تقدير و اندازه‌گيرى كرد سپس هدايت فرمود. سوره اعلى آيه 3