و به هر حال، جمله مزبور حكايت از كلامى مى‌كند كه بعضى از مشركين از باب استكبار بر خداى تعالى گفته‌اند. و اگر لفظ من را در اينجا تكرار كرده و در جمله‌(أَوْ قالَ أُوحِيَ إِلَيَّ ...) تكرار نكرد و نفرمود: و من قال براى اين است كه گر چه ظلمهاى مذكور در آيه سه قسم است و ليكن از يك نظر ديگرى دو قسم ظلم است: قسم اول خاضع نشدن در برابر پروردگار و منقاد نگشتن نسبت به امر او است، كه اول و دوم از آن سه ظلم از اين قسمند، و قسم دوم علاوه بر خاضع نشدن استكبار ورزيدن نسبت به او و به آيات او است.

[سخنى مرگ ظالمان (مرتكبين افتراء بر خدا، ادعاى نبوت به دروغ و استهزاء به آيات خدا)]

(وَ لَوْ تَرى‌ إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَراتِ الْمَوْتِ ...) لفظ غمر در اصل لغت به معناى پوشانيدن و پنهان كردن چيزى است به طورى كه هيچ اثرى از آن آشكار نماند، و لذا آب بسيار زيادى را كه ته آن پيدا نيست و همچنين جهالت دائمى و نيز گرفتارى و شدتى را كه احاطه به انسان داشته و از هر طرف راه نجات از آن مسدود باشد غمر مى‌گويند، و در آيه مورد بحث به همين معناى آخرى است. و كلمه: هون و هوان به معناى ذلت است. و بسط يد گر چه معنايش روشن است الا اينكه در اينجا مقصود از آن، معناى كنايى آن است كه البته به اختلاف موارد مختلف مى‌شود، مثلا بسط يد در يك شخص توانگر به معناى بذل و بخشش مال و احسان به مستحقين است، و بسط يد در يك زمامدار قدرت بر اداره امور مملكت است بدون اينكه مزاحمى در كارش باشد، و بسط يد در يك مامور و مجرى دستور دولت در باره يك مجرم به معناى زدن و بستن و شكنجه كردن آن مجرم است.

بنا بر اين، بسط يد ملائكه به معناى شروع به عذاب گناهكاران و ستمگران است.

و از ظاهر سياق آيه به دست مى‌آيد آن كارى كه ملائكه بر سر ستمگران درمى‌آورند همان چيزى است كه جمله‌(أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ) آن را بيان و حكايت مى‌كند، چون اين جمله حكايت قول ملائكه است نه قول خداى سبحان، و تقدير آن اين است كه: ملائكه به آنان مى‌گويند جانتان را بيرون كنيد ... و اين كلام را در هنگام گرفتن جان آنان مى‌گويند، و بطورى سخت جانشان را مى‌گيرند كه در دادن جان عذاب دردناكى را مى‌چشند. اين عذاب جان دادن ايشان است، هنوز عذاب قيامتشان در پى است، هم چنان كه فرموده:(وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‌ يَوْمِ يُبْعَثُونَ)[1].

پس معلوم شد كه مراد از اليوم- روز در جمله‌(الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ) روز فرا رسيدن‌

[1] و در پى ايشان برزخى است تا آن روز كه مبعوث شوند. سوره مؤمنون آيه 100