(فَمَنْ تَبِعَ هُدايَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ)[1].

و بنا بر وجه دوم، معنايش اين مى‌شود كه: اگر مشركين مكه به كتاب و حكم و نبوت كه آن نيز مشتمل بر طريقت الهى است، كفر بورزند كسانى را بر آن گمارديم كه كافر به آن نيستند.

[بررسى اقوال مختلفى كه در باره اينكه قومى كه موكل بر حفظ دين خدا هستند چه كسانى مى‌باشند گفته شده است‌]

و اما اينكه ايشان چه كسانيند كه از آنان به لفظ قوما كه لفظى است نكره و مفيد عظمت تعبير فرموده اقوال مفسرين در آن مختلف است.

بعضى گفته‌اند: مراد از اين قوم انبيايى هستند كه در آيات قبل اسمشان برده شده، و ايشان هيجده نفرند، و يا مطلق انبيايى هستند كه در آيه‌(وَ مِنْ آبائِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ وَ إِخْوانِهِمْ) از ايشان به اسم يا صفت نامبرده شده.

اشكال اين قول اين است كه خلاف ظاهر جمله‌(لَيْسُوا بِها بِكافِرِينَ) است، چون ظاهر سياق اين جمله نفى حال و يا استمرار در نفى است، و بالأخره كفر موجودين در حال خطاب را نفى مى‌كند. و انبيا (ع) در زمان نزول اين آيه موجود نبودند، و اگر مقصود از آيه نفى كفر ايشان بود جا داشت بفرمايد: لم يكونوا بها بكافرين- ايشان به آن كافر نبودند و پيغمبر اكرم به حسب اين عنايت در شماره آنان قرار نگرفته اگر چه جزء آنان و افضل آنان بود، زيرا خداى تعالى از آن حضرت بعد از اين آيه ياد مى‌كند، آنجا كه مى‌فرمايد:

(أُولئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ).

بعضى ديگر گفته‌اند: مراد از اين قوم ملائكه هستند. به اين وجه نيز اشكال شده به اينكه لفظ قوم را- مخصوصا اگر بدون قيد در كلام بيايد- نمى‌توان حمل بر ملائكه كرد، زيرا در ادبيات عرب سابقه ندارد كه قوم بر ملائكه اطلاق شده باشد. علاوه بر اين، سياق آيه شريفه، سياق تسليت خاطر پيغمبر اكرم 6 است، و معنى ندارد كه خداى تعالى پيغمبر اكرم را چنين تسليت بگويد كه: غم مخور اگر قوم تو ايمان نياورند ما ملائكه را وادار مى‌كنيم كه به تو ايمان بياورند.

بعضى ديگر گفته‌اند: مراد از قوم همان كسانى‌اند كه در ايام نزول اين سوره در مكه به پيغمبر اكرم ايمان آوردند و يا بعد از هجرت وى مهاجرت نموده و در مدينه به وى گرويدند، اشكال اين وجه اين است كه همه اين نامبردگان به ايمان خود باقى نماندند، بلكه عده‌اى از

[1] پس هر كه پيروى كند هدايت مرا ترسى برايشان نيست و اندوهناك هم نمى‌شوند. سوره بقره آيه 38