فرمود: مراد از ظلم شك است.[1] مؤلف: اين روايت را عياشى هم در تفسير خود از ابى بصير از آن حضرت روايت كرده.[2] در تفسير عياشى از ابى بصير از آن جناب چنين نقل كرده كه گفت: از آن جناب از معناى آيه‌(الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ) پرسش نمودم، فرمود: اى ابا بصير! پناه مى‌بريم به خدا از اينكه از كسانى باشيم كه ايمان خود را به ظلمى تباه ساختند، آن گاه فرمود اينها همان خوارج و اصحاب ايشانند.[3] و نيز در تفسير عياشى از يعقوب بن شعيب از امام ابى عبد اللَّه (ع) روايت شده كه در ذيل آيه‌(وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ) فرمود: مراد از ظلم ضلالت و ما فوق آن است.[4] مؤلف: گويا مراد امام (ع) از ضلالت شركى است كه در حقيقت ريشه همه ظلمها است و مراد از ما فوق ضلالت گناهان و ظلمهايى است كه سربار ضلالت باشد.

ممكن است مراد از ضلالت، گناهانى باشد كه خفيف‌ترين درجات ظلم را دارا باشد، و مراد از ما فوق ضلالت، شرك كه منتها درجه ضلالت است بوده باشد، زيرا هر گناهى ضلالت و گمراهى است.

در اين روايات- همانطورى كه ملاحظه مى‌كنيد- در تفسير ظلم تفننى به كار رفته:

يكى آن را به شرك و ديگرى آن را به شك تفسير نموده. يكى آن را به ضلالت خوارج و ديگرى به ولايت دشمنان اهل بيت معنا كرده است، و اين خود از شواهد گفتار قبلى ما است كه گفتيم ظلم در آيه مطلق است، و اطلاقش همه مراتب ظلم را به حسب اختلاف مراتب فهم مردم شامل مى‌شود.

گفتارى در باره شخصيت ابراهيم خليل (ع) و سرگذشت او [ (در چند فصل)]

در ذيل اين عنوان بحث‌هايى است قرآنى، علمى، تاريخى و غيره كه بايد هر كدام را جداگانه متعرض شد.

1- داستان ابراهيم از نظر قرآن:

آنچه از قرآن كريم در اين باره استفاده مى‌شود اين‌

[1] كافى ج 2 ص 399 ح 4

[2] ( 2 و 3 و 4) تفسير عياشى ج 1 ص 366 ح 47- 48- 50

[3] ( 2 و 3 و 4) تفسير عياشى ج 1 ص 366 ح 47- 48- 50

[4] ( 2 و 3 و 4) تفسير عياشى ج 1 ص 366 ح 47- 48- 50