را زنده كند و در نتيجه داراى نفع و ضرر شوند، و من آن وقت از آنها بترسم. حتى در چنين صورتى باز نفع و ضرر آنها خود دليل بر حدوث آنها و دليل بر توحيد خداى سبحان خواهد بود و به عبارت ديگر گفته‌اند: معناى اين استثنا اين است كه من از اين بت‌ها در هيچ حالى از حالات نمى‌ترسم، مگر اينكه پروردگار من بخواهد كه اين بت‌ها زنده شوند و در نتيجه داراى ضرر و نفع گردند، البته آن وقت از ضرر آنها خواهيم ترسيد، و ليكن در چنين فرضى هم اين شركا داراى مقام ربوبيت نخواهند بود زيرا همين زنده شدن و داراى نفع و ضرر گشتن خود دليل بر حدوث آنان و ربوبيت خداى تعالى است .

و اين معنا گر چه قريب به همان معنايى است كه ما ذكر كرديم، ليكن نسبت دادن ضرر و نفع را به شركا، اگر زنده مى‌بودند- با اينكه اولا همه شركاى مشركين سنگ و چوب بى جان نبودند، بلكه شركاى زنده‌اى هم از قبيل ملائكه داشتند. و ثانيا پاره‌اى از آنان با نداشتن حيات به حسب ظاهر، نسبت ضرر و نفع دارند مانند آفتاب- با اين همه از روش تعليمى كتاب الهى دور است، زيرا قرآن كريم صراحتا نفع و ضرر را از هر چيزى نفى نموده و منحصر در خداى سبحان مى‌كند.

و اين هم كه گفتند احيا و ضرر و نفع دلالت بر حدوث شركا مى‌كند، اشكال واردى بر مشركين نيست، زيرا همانطورى كه قبلا هم گفتيم مشركين مساله حدوث بت‌ها و ارباب انواع را انكار نداشته، و عموما اعتراف دارند كه اين خدايان همه مخلوق و معلول خداى سبحانند، و اگر هم مى‌بينيد در باره بعضى از اين شركا قائل به قدم زمانى هستند، اين اعتقاد هيچ منافاتى با اعتراف به معلوليت شركا ندارد.

بعضى ديگر گفته‌اند معناى اين استثنا اين است كه: من هيچ وقتى از اوقات از اين شركاى شما نمى‌ترسم، چرا، يك وقت را از اين اوقات ناگزيرم استثنا كنم و آن وقتى است كه پروردگار من بنا داشته باشد مرا به كيفر بعضى از گناهانم عذاب نموده و يا ابتداء و بدون گناه به مكروهى مبتلا سازد و به عبارت ديگر: معناى اين استثنا استثناى از يك معناى اعمى است، نه از خصوص معناى جمله قبلى. در حقيقت جمله قبلى، خوف از خصوص شركا را نفى مى‌كند، و جمله‌(إِلَّا أَنْ يَشاءَ ...) يك خوف را از جميع خوف‌ها استثنا مى‌نمايد.

بنا بر اين تقدير آيه چنين است كه: من نه تنها از شركاى شما نمى‌ترسم، بلكه از هيچ چيز نمى‌ترسم، مگر اينكه خداوند ابتداء و بدون گناه يا به كيفر بعضى از گناهانم مكروهى را برايم بخواهد كه در اين صورت از اين عذاب و اين مكروه مى‌ترسم .

و خواننده محترم بدون اينكه محتاج به توضيح ما باشد مى‌داند كه اين معنا تا چه حد