حتمى بر آنها كرده و وعده جزمى به آوردن آنها داده و هرگز خلف وعده نمى‌كند، و ليكن در عين حال قدرت بر نخواستن هم دارد (دقت بفرمائيد).

[بيان اينكه دعا در مورد امر حتمى الوقوع و نيز دعا با ياس از اجابت، دعا نيست، و دعاى كافران از اينگونه است‌]

و همچنين در مساله استجابت دعا، زيرا خداى سبحان در عين اينكه در آيه‌(وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ)[1] خود را جوابگوى دعا خوانده است، مى‌تواند دعاى احدى را جواب نگويد، در عين اينكه در آيه‌(ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ)[2] وعده قطعى داده كه دعاى هر كسى كه او را بخواند مستجاب مى‌كند. و نيز مى‌تواند دعاى كسى را اجابت نكند، براى اينكه گر چه دائما استجابت مى‌كند و ليكن چنان هم نيست كه اين وعده استجابت، قدرت بر ترك استجابت را از حضرتش سلب نموده و دست‌بندى به دست قدرتش زده باشد، نه، بلكه باز هم قدرت بر ترك دارد، و ليكن اين قدرت را به كار نمى‌زند و روشش به طور يك نواخت بر اين جارى است.

از اين بيان فساد اشكالى كه بر آيه شده است روشن مى‌گردد، و آن اين است كه: از آيه مورد بحث استفاده مى‌شود كه خدا اگر بخواهد دعاى كفار را مستجاب نموده و عذاب را از آن برمى‌دارد، و حال آنكه اين سخن مخالف است با مطلبى كه نصوص كتاب و سنت بر آن دلالت دارد، و آن اين است كه ترديدى در قيامت نبوده و چاره‌اى جز وقوعش نيست، و همچنين چيزى از عذاب استيصال جلوگيرى نمى‌كند، چنان كه آيه‌(وَ ما دُعاءُ الْكافِرِينَ إِلَّا فِي ضَلالٍ)[3] بر آن دلالت دارد.

فساد اين اشكال از اين جهت است كه آيه مذكور، بيش از اين دلالت ندارد كه خداى سبحان بر هر چه بخواهد قادر است، و اما اينكه هر كارى را هم مى‌خواهد و مى‌كند، در آيه دلالتى بر آن نيست، و شكى نيست در اينكه وقتى خداى تعالى به وقوع قيامت و عذاب استيصال، حكم حتمى كرد موجب نمى‌شود كه قدرتش بر خلاف آنچه كه حكم كرده، باطل شده و از او سلب شود، بلكه در عين اينكه خلف وعده و نقض اراده نمى‌كند، اگر بخواهد مى‌تواند خلاف آنچه حكم كرده عمل نمايد.

و اما آيه‌(وَ ما دُعاءُ الْكافِرِينَ إِلَّا فِي ضَلالٍ)؟ مراد از آن دعائى است كه كفار در

[1] و وقتى كه بندگان من از تو سراغم را گرفتند من به آنان نزديكم، اجابت مى‌كنم و جواب مى‌دهم دعاى دعا كننده را هنگامى كه مرا بخواند. سوره بقره آيه 186

[2] بخوانيد مرا تا دعايتان را مستجاب كنم. سوره مؤمن آيه 60

[3] و دعاى كفار جز در ضلالت نيست. سوره مؤمن آيه 50