و اين خود صريح در اين است كه قومى كه مى‌آيند جماعتى از مؤمنين غير جماعت موجود در روزهاى نزولند، و غير رزمندگان با مرتدين بعد از وفات رسول خدا 6 هستند، براى اينكه رزمندگان با مرتدين همان مسلمانان موجود در روز نزول آيه بودند، چون جنگ با مرتدين، فاصله‌اى با وفات رسول خدا 6 نداشت پس آنها نيز مانند موجودين در روز نزول آيه مخاطب به خطاب‌(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ...) بودند، پس در جمله:

(فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ ...) معقول نيست كه خود آنان مقصود باشند.

و جان كلام اينكه آيه مورد بحث همان را مى‌گويد كه آيه شريفه زير متضمن آن است توجه فرمائيد:(وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ ثُمَّ لا يَكُونُوا أَمْثالَكُمْ)[1].

و در تفسير نعمانى به سند خود از سليمان بن هارون عجلى روايت كرده كه گفت: من از امام صادق (ع) شنيدم كه مى‌فرمود: صاحب اين امر، هم خودش محفوظ است و هم اين امر برايش محفوظ مى‌ماند، اگر تمامى مردم از بين بروند خداى تعالى اصحاب او را خواهد آورد و آنان هم كسانى هستند كه خداى تعالى در باره آنان فرموده:(فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرِينَ).[2] مؤلف: اين معنا را عياشى‌[3] و قمى‌[4] در تفسير خود روايت كرده‌اند.

گفتار و بحثى آميخته از قرآن و حديث [ (در باره اهميت مساله نهى از تولى كفار در خطاب الهى، و مضامين بلندى كه در وصف قومى كه در آيه آمده است وجود دارد)]

از بحثهايى كه مكرر تا كنون شده اين اشاره گذشت كه خطاب‌هاى قرآنى كه قرآن كريم به امر آن اهتمام دارد و در تاكيد و تشديد آن مبالغه دارد لحن سخن در آنها خالى از دلالت بر اين معنا نيست كه عوامل و اسباب موجود، همه دست به دست هم داده‌اند كه آينده مسلمين را به تباهى و سقوط و درك هلاكت و ابتلاء به خشم الهى بكشانند، مانند تاكيد و مبالغه‌اى كه از آيات ربا و آيات مودت ذى القربى و غير آنها به چشم مى‌خورد.

و اصولا طبع خطاب اين دلالت را دارد، براى اينكه اگر متكلم حكيم مامورين خود را به‌

[1] و اگر از پذيرفتن دعوت اسلام اعراض كنيد خداى تعالى شما را با قومى ديگر عوض مى‌كند كه بيايند و مثل شما نباشند. سوره محمد، آيه 38 .

[2] تفسير نعمانى.

[3] تفسير عياشى ج 1 ص 326 ح 135.

[4] تفسير قمى ج 1 ص 17.