بسيار مى‌شود كه دسترسى به آب پيدا نمى‌كند، پس اين جمله مقيد به جمله:(أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ) نيست، بلكه خودش مستقلا عطف است بر جمله: فاغسلوا ، و تقدير كلام چنين است و اذا قمتم الى الصلاة و كنتم على سفر و لم تجدوا ماء فتيمموا و چون خواستيد نماز بخوانيد و در سفر بوديد و آب نيافتيد پس تيمم كنيد بنا بر اين حال، اين فرض در مطلق بودن و مقيد نبودنش به وقوع يكى از دو حدث غائط و جنابت حال جمله معطوف عليه، يعنى جمله:(إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا ...)، همانطور كه اين جمله در ابتدا احتياجى به تقييد ندارد، جمله دوم نيز كه به آن عطف شده حاجتى به تقييد ندارد، آن دستور مى‌دهد هر گاه خواستيد نماز بخوانيد وضو بگيريد، و اين مى‌گويد هر گاه خواستيد نماز بخوانيد و چون در سفر هستيد آب نيافتيد تيمم كنيد.

نكته سوم اينكه جمله:(أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ) شق ديگرى است مستقل از شق قبلى، و آن طور كه بعضى پنداشته‌اند حرف أو در آن به معناى واو و نظير حرف او در آيه:(وَ أَرْسَلْناهُ إِلى‌ مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ يَزِيدُونَ)[1] نيست، براى اينكه قبلا گفتيم و توجه فرموديد كه هيچ حاجت به اين نيست كه حرف أو را به معناى واو گرفته بگوئيم: معناى آيه اين است كه هر گاه خواستيد به نماز بايستيد اگر بيمار و يا در سفر بوديد و از غائط آمديد و يا جنب شديد چنين و چنان كنيد ، علاوه بر اينكه كلمه أو در آيه شريفه‌اى كه به آن استشهاد كرده‌اند يعنى در آيه:(مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ يَزِيدُونَ) به معناى حقيقيش نيست، و به معناى واو هم نيست زيرا مقام مقامى است كه طبعا در آن ترديد مى‌شود، نه اينكه خداى تعالى در عدد آن قوم ترديد داشته، و شما بگوئيد از آنجايى كه ترديد و جهل در خصوص خداى تعالى محال است پس حرف أو در اين جمله به معناى واو است، خير، ترديد از خداى تعالى نيست بلكه ترديد مربوط به مقام تخاطب است، همانطور كه در آياتى چون‌(لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ)[2] و(لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ)[3] و امثال آن اظهار اميد در اولى و اظهار آرزو در دومى از ناحيه خداى تعالى به معناى جهل خداى تعالى و عجز او نيست، بلكه اين اميد و آرزو مربوط به مقام تكلم است.

و حكم جمله مورد بحث در عطف، حكم جمله قبلى را دارد، در اينجا نيز مى‌گوئيم تقدير كلام چنين است: اذا قمتم الى الصلاة، و كان جاء احد منكم من الغائط، و لم‌

[1] ما او را رسول خويش قرار داده به سوى صد هزار نفر و بيشتر گسيل داشتيم. سوره صافات آيه 147 .

[2] سوره بقره، آيه 21 .

[3] سوره بقره، آيه 102