البته اين وقتى است كه ما ظاهر و تنزيل آيه را در نظر بگيريم و كارى به تاويل آن نداشته باشيم و ظاهرش همين است كه خداى تعالى كلمه روح را به عنوان معلم و هادى بر پيامبرش القا فرموده، و نظير آن آيه شريفه، آيه زير است كه مى‌فرمايد:(وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ وَ كانُوا لَنا عابِدِينَ)[1].

البته اين استشهاد بر اساس بيانى است كه ما در تفسير اين آيه داريم و ان شاء اللَّه العزيز در سوره انبيا از نظر خواننده خواهد گذشت. و اجمال آن اين است كه روح نامبرده پيامبر و امام را به فعل خيرات و بندگى خداى سبحان تشديد مى‌كند.[2]

[بيان مراد از كتاب و حكمت و علمى كه هرگز با آموختن به دست نمى‌آوردى در آيه شريفه فوق‌]

و نيز از آنچه گذشت روشن گرديد كه مراد از كتاب در جمله:(وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ) همان وحيى است كه براى رفع اختلاف‌هاى مردم مى‌شود، همان اختلافى كه آيه شريفه زير بدان اشاره نموده و فرموده:(كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ)[3] كه بيان و تفسير آن در جلد اول اين كتاب گذشت.

و مراد از حكمت در آيه مورد بحث ساير معارف الهيه‌اى است كه به وسيله وحى نازل شده، در وضع زندگى دنيا و آخرت انسانها سودمند است و مراد از اينكه فرمود:(وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ) غير معارف كليه و عامه‌اى است كه در كتاب و حكمت است.

با اين بيان روشن مى‌شود كه به گفته‌هاى بعضى از مفسرين در اين آيه چه اشكال‌هايى وارد است. ايشان گفته‌اند: منظور از كتاب، قرآن، و منظور از حكمت، احكامى است كه در قرآن آمده، و منظور از جمله علمى كه هرگز با آموختن بدست نمى‌آوردى علم به غيب و علم به‌

[1] و ما آنان را پيشوايان كرديم كه به امر ما هدايت مى‌كنند و فعل خيرات و بپادارى نماز و دادن زكات را به ايشان وحى كرديم و ايشان تنها پرستندگان ما هستند. سوره انبياء، آيه 73 .

[2]( چون فرموده: ما فعل خيرات را به آنان وحى كرديم و نفرموده به آنان وحى كرديم كه خيرات را بجا آريد و بين اين دو تعبير فرقى است روشن- مترجم ).

[3] مردم همگى يك امت بودند، سپس خداى تعالى پيامبران را كه بشارت دهنده و بيم رسانند مبعوث كرد، و با آنان كتاب به حق را نازل فرمود تا در بين مردم در آنچه درباره آن اختلاف كردند، داورى كنند. سوره بقره، آيه 213 .