نمى‌شود. و اگر از اين قبيل سبب‌هاى شعورى معمولى بود بطور يقين تخلف در آن راه مى‌يافت و احيانا بى اثر مى‌شد.

پس معلوم مى‌شود اين علم از غير سنخ ساير علوم و ادراكات متعارفه است كه از راه اكتساب و تعلم عايد مى‌شود.

و در آيه مورد بحث مى‌بينيم كه خداى تعالى در خطابش به شخص رسول خدا 6 مى‌فرمايد:(وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ) كتاب و حكمت بر تو نازل كرد، و علمى به تو تعليم داد كه خودت از راه اكتساب هرگز آن را نمى‌آموختى و گو اينكه معناى اين جمله را بدان جهت كه خطابى است خاص، آن طور كه بايد نمى‌فهميم. زيرا ما انسانهاى معمولى آن ذوقى كه حقيقت اين علم را درك بكند نداريم و ليكن اينقدر هست كه از ساير كلمات خداى تعالى در اين باب تا حدودى مطلب براى ما روشن مى‌شود، مانند آيه:(قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‌ قَلْبِكَ)[1] و آيه شريفه:(نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى‌ قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ)[2].

از اين آيات مى‌فهميم كه نازل كردن هر چه بوده از سنخ علم بوده، چون محل نزول آن قلب شريف آن جناب بوده و از جهتى ديگر معلوم مى‌شود كه اين انزال از قبيل وحى و تكليم بوده، چون در جاى ديگر در باره نوح و ابراهيم و موسى و عيسى : فرموده:(شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى‌ وَ عِيسى‌)[3].

و نيز فرموده:(إِنَّا أَوْحَيْنا إِلَيْكَ كَما أَوْحَيْنا إِلى‌ نُوحٍ وَ النَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ)[4].

و نيز فرموده:(إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما يُوحى‌ إِلَيَّ ...)[5]. و نيز فرموده:(إِنَّما أَتَّبِعُ ما يُوحى‌ إِلَيَّ ...)[6].

[1] بگو كسانى كه با جبريل دشمنى دارند متوجه باشند كه همان جبريل قرآن را بر قلب تو نازل كرد. سوره بقره، آيه 97 .

[2] روح الامين قرآن را به زبان عربى گويا بر قلب تو نازل كرد تا از بيم رسانان باشى. سوره شعراء، آيه 95 .

[3] براى شما از دين همان را تشريع كرد كه قبلا به نوح توصيه كرده بود، و همان را كه به تو وحى كرديم و به ابراهيم و موسى و عيسى توصيه نموديم ... سوره شورى، آيه 13 .

[4] ما به تو وحى كرديم هم چنان كه به نوح و انبياى بعد از او وحى كرديم. سوره نساء، آيه 163 .

[5] من پيروى نمى‌كنم مگر آنچه را كه به من وحى شده است. سوره انعام، آيه 50 .

[6] تنها آنچه را كه بر من وحى شده پيروى مى‌كنم ... سوره اعراف، آيه 203 .