بله گاهى مى‌شود كه معاند و لجوج دست از لجاجت و عناد و غلبه خواهى بر حق برداشته، در برابر حق خاضع مى‌گردد، و به ذلت عبوديت تن در مى‌دهد، در اين هنگام كه مردم كشف مى‌كنند كه عناد او ناشى از جهالت بوده، نه پستى فطرت، و خبث ذات، و در حقيقت هر معصيتى كه از آدم سر بزند جهالتى است از انسان، و بنا بر اين ديگر براى عنوان كلى معاند مصداقى باقى نمى‌ماند، مگر يكى، آن هم كسى است كه تا آخر عمر با داشتن سلامتى و عافيت از عمل زشت خود دست بر ندارد.

[مبادرت و شتاب به توبه، شرط پذيرش آنست‌]

و از اينجا روشن مى‌شود كه چرا در آيه مورد بحث نزديك بودن توبه را قيد كرد و فرمود:(ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ) و معلوم مى‌شود كه اين قيد به ما مى‌فهماند عامل ارتكاب عمل زشت اگر جهالت باشد تا آخر زندگى انسان دوام نمى‌يابد، و صاحبش را از اين كه روزى به تقوا و عمل صالح بگرايد نوميد نمى‌سازد، و چون معاند و لجوج بر عمل زشت خود ادامه نمى‌دهد، بلكه به زودى از آن عمل منصرف مى‌شود، پس مراد از كلمه (قريب) عهد قريب و يا ساده‌تر بگويم، فاصله نزديك است، و منظور اين است كه گنه كار قبل از پيدا شدن علامتهاى آخرت و فرا رسيدن مرگ توبه كند.

و گرنه صرف توبه فائده‌اى ندارد هر معاند لجوج هر قدر هم عناد و لجاجت داشته باشد.

وقتى- به مرگ خود نزديك مى‌شود- در اثر ديدن وزر و وبال اعمال ننگينش از كرده خود پشيمان مى‌شود، و از آنچه كرده بيزارى مى‌جويد، اما اين ندامت به حسب حقيقت ندامت نيست، او از طبيعت و هدايت فطرتش نادم نشده، بلكه حيله‌اى است كه نفس شرير و حيله‌گرش براى نجاتش از وبال اعمالش انديشيده، به دليل اينكه اگر فرضا از آن و بال مخصوص نجات يابد و مثلا مرگش فرا نرسد، و بيماريش بهبودى يافته از لبه پرتگاه مرگ برگشته، زندگى سالم خود را باز يابد، دو باره به همان لجاج و عنادش و به همان اعمال زشتش بر مى‌گردد، هم چنان كه قرآن در اين باره فرموده:(وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ)[1].

دليل بر اينكه مراد از كلمه (قريب) قبل از پيدا شدن علامتهاى مرگ است، آيه بعدى است كه مى‌فرمايد:( وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ)-(قالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ ).

و بنا بر اين جمله:(ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ) كنايه است از اينكه وقتى گناهى از آنان سر

[1] و اگر از خطر مرگ برگردانده شوند بطور يقين به همان اعمالى كه از آن نهى شده‌اند بر مى‌گردند چون كه در دعوى ندامتشان دروغگويند( سوره انعام آيه: 28)